برگزاری کارگاه سبک زندگی اسلامی با رویکرد اصول ناظر بر همسرداری و تحصیل در مدرسه علمیه شهید مطهری(ره)4

در این کارگاه که با حضور طلاب جاری و دانش آموختگان مرکز و با سخنرانی حجت الاسلام

والمسلمین جناب آقای بنی احمدی، ریاست محترم حوزه های علمیه خواهران استان البرز، با هدف

ترویج فرهنگ سبک زندگی اسلامی – ایرانی ، با “عنوان اصول ناظر بر ازدواج شاغلین به تحصیل"،

“اصول ناظر بر روابط بین زن و شوهر” ، اصول ناظر بر معاشرت با خانواده همسر ، اصول ناظر بر

همسرداری و تحصیل “ در محل آمفی تئاتر واقع در طبقه سوم مرکز برگزار شد.

بنام خدا

حضرت آیت الله خامنه ای(مد ظله العالی ):
«سیزدهم آبان، روز نماد مظلومیت ملت ایران است. ملت ایران در سیزدهم آبان مظلومیت خود را فریاد کرد.»

در روزی که که دانش آموزان ودانشجویان فریادعدالت خواهی سرمی دهند طلاب نیز همراه با آنان در راهپیمایی روز 13 آبان شرکت نمودند.
در روز 13 آبان جوانان کشور با حضور در راهپیمایی حمایت خود را از انقلاب اسلامی اعلام نمودند .تعدادی از طلاب حوزه علمیه شهید مطهری (ره)نیز در این راهپیمایی شرکت نمودند .

 رویكردهای مختلف در پیشینه‌شناسی

انواع متعارف مرور نوشتارها و پیشینه تحقیق و سپس نوع تشریح آنها به این شرح است:
1. تهیه پیشینه تحقیق با رویكرد توصیفی: در این حال پژوهشگر، در پی توصیف آنچه درباره موضوع نگاشته یا تحقیق شده، برمی‌آید و پس از مقدمه‌ای كوتاه كافی است هر یك از متون یا پژوهش‌های مرتبط را به صورت جداگانه و بر اساس روشی مشخص مانند ترتیب زمانی انتشار، توصیف كند. توصیف پژوهش‌ها شامل زمینه موضوعی، روش تحقیق و یافته‌های مربوط است.
2. تهیه پیشینه تحقیق با رویكرد تحلیلی: مرور تحلیلی با دیدگاه عملی‌تر و برای شناسایی دقیق‌تر پژوهش‌های موجود و آگاهی از برخی جنبه‌های آنها، استفاده می‌شود. در این رویكرد، نه تنها موضوع، روش و یافته‌ها، بلكه جزئیات بیشتری از هر متن،یعنی هدف، جامعه تحقیق، حجم نمونه، روش تحقیق، آزمون‌های آماری نتایج تحقیق و نیز ارتباط آن با سایر آثار و پژوهش در دست انجام، تجزیه و تحلیل می‌شود. این مسیر با نظمی خاص همراه با تحلیل در مقایسه با كار دیگران انجام می‌شود.
3. تهیه پیشینه تحقیق با رویكرد انتقادی: این رویكرد، مكمل رویكرد تحلیلی است و در آن افزون بر رعایت مطالب قبلی، باید با توجه به هدف پژوهش در دست انجام، نقاط قوت و ضعف آثار را بررسی ‌كند و در پیپاسخ این سؤالات باشد:
1. آیا روش پژوهش یا جامعه آمارییا ابزار گردآوری اطلاعات با فرضیه‌ها و سؤالات هم‌خوانی دارد؟
2. آیا یافته‌ها بر اساس تجزیه و تحلیل درستی، به دست آمده است؟
3. آیا در پژوهش‌های بررسیشده،سوگیری خاصی اعمال نشده است؟
4. آیا روش به كار گرفته شده و نتایج پژوهش، قابل تعمیم است؟
5.جایگاه و تأثیر پژوهش‌های پیشین بر مسئله مورد بررسی تا چه اندازه است؟
11. تهیه و تدوین مرور نوشتار و پیشینه پژوهش
تهیه و تدوین مرور نوشتارها و پیشینه تحقیق، همچون هر فعالیت روشمند و منسجمی به چارچوب و برنامه‌ای مشخص نیاز دارد كه به این شكل است:
مرحله اول:مشخص كردن گستره مرور است:بدیهی است حجم و عمق مرور نوشتارها برای هر یك از انواع پژوهش‌، متفاوت است. اتخاذ رویكرد توصیفی، تحلیلییا انتقادی بر گستره مرور منابع تأثیر دارد.همچنین نوع پایان‌نامه دكترا، ارشد و كارشناسی، هر كدام به سطح و عمق خاصی نیاز دارند.
مرحله دوم:شناسایی منابع مورد بررسی:این كار برایشناخت منابع تازه انتشار یافته، بسیار مهم است.در زمینه موضوع مورد نظر، تا چه اندازه لازم است، منابع بررسیشوند و راه شناسایی منابع چگونه است؟ شاید بتوان راه‌های دریافت منابع را به این شرح معرفی كرد:
الف) مراجعه به منابع مقدماتی، مانند دایرةالمعارف‌ها و فرهنگ‌های تشریحی به منظور آشنایی با مفاهیم اصلی و جنبه‌ها و ابعاد گوناگون موضوع پژوهش؛
ب) مراجعه به پایگاه‌های اطلاعاتی؛ این مرحله بسیار لازم و ضروری است، چون به پژوهشگر در صرفه‌جویی انرژی و وقت كمك بسیار می‌كند. امروزه به علت حجم زیاد انتشارات، امكان دیدن منابع تخصصی،آن هم یك به یك در كتاب‌خانه‌های گوناگون وجود ندارد. در این زمینه بهتر است منابعیرا بیابیم كه منعكس‌كننده نوشتارها و آثار پژوهشی پیشین است تا كمك بهتری صورت گیرد.
ج) مراجعه به فهرست كتاب‌خانه‌ها، چه به صورت برگردان یا رایانه‌ای از ابزارهای مهم براییافتن كتاب‌های مورد نیاز است.در این فهرست‌ها می‌توان از طریق نام نویسندگان، مترجمان، عنوان و موضوع جست‌وجو كرد.
د) مراجعه به موتورهای كاوش اینترنت، از طریق جست‌وجوی موضوع یا عبارت مورد نظر؛ شواهد نشان می‌دهد كه استفاده از موتورهای كاوش مانند Google,Altavista,yahoo،روز به روز در حال افزایش است.
ه‍) دروازه‌های اطلاعاتی در اینترنت؛ در واقع،این دروازه‌ها سایت‌هایی هستند كه منابع اینترنتیرا در زمینه‌ای خاص، شناسایی و به شكل سازمان یافته، معرفی می‌كنند.از طریق این دروازه‌ها می‌توان به مقاله‌ها، مجله‌ها، كتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها، طرح‌های پژوهش و مانند آن مراجعه كرد. برای مثال، سایت كتاب‌خانه مركزی دانشگاه فردوسی مشهد، دروازه‌ای اطلاعاتی برایاستادان و دانشجویان در حوزه‌های علمی و آموزشی به حساب می‌آید.
و) مراجعه به سایت انجمن‌های علمی و مراكز پژوهشی؛ از دیرباز این سایت‌ها جزو مهم‌ترین نهادهای تولید دانش بوده‌اند.در حال حاضر نیز سایت اینترنتی آنها از منابع علمی و پژوهش معتبر است مانند سایت انجمن روان‌شناسی[2]یا كتاب‌داران امریكا.
مرحله سوم:شناسایی منابع پژوهش مرتبط
این نوع منابع (پایان‌نامه‌ها، گزارش‌های پژوهشی، مقاله‌های پژوهشی) از منابع اصلی برای نگارش پیشینه پژوهش به شمار می‌آیند؛ زیرا پژوهشگر بنیاد كارش را بر آنها قرار می‌دهد و پرسش‌ها یا فرضیه‌های تحقیق خود را با توجه به یافته‌ها و نتایج آنها بنا می‌نهد. استفاده از این منابع، به مواد اطلاعاتی(مأخذشناس) نیاز دارد. در این بخش از پایان‌نامه‌ها یا گزارش طرح‌های پژوهشییا مقاله‌ایاستفاده می‌شود كه مبتنی بر پژوهش و مستخرج از پایان‌نامه‌هاست.همچنین برای نگارش پیشینه پژوهش از این منابع نیز استفاده می‌شود:
الف)مقاله‌های مروری
این مقاله‌ها ارزیابی و نقد متون موجود در حوزه یا موضوعی خاص است. مقاله‌های مروری، بهترین منابع برای شناساییدیگر متون اصلی و نیز صاحب‌نظران حوزه‌ای خاص هستند.
ب)مقاله‌های همایش‌ها
بیشتر مقاله‌های همایش‌ها به دلیل روزآمد بودن و پژوهش‌مداری در تبادل اطلاعات اهمیت بسیاریدارند. از این رو، مقالات مرتبط را باید مرور كرد.
ج)مقاله‌های توصیفی تحلیلی
این مقاله‌ها، موضوع یا نظریه خاصی را تشریح و در بعضی موارد تحلیل می‌كنند كه از آنها می‌توان برای شناسایی گستره موضوع و جنبه‌های فرعی آن (موضوع‌های مرتبط) استفاده كرد. از جمله این منابع، مقاله‌های دایرةالمعارفی است كه نویسندگانش افراد معتبر هستند و به صورت جامع از محتوای غنی برخوردارند.
د)كتاب
به علت جامعیت كتاب‌ها از آنها نیز استفاده می‌شود،ولیبیشتر برای آغاز مطالعه و پی بردن به تاریخچه، مبانی و نظریه‌های مطرح درباره همان موضوع خاص است. این كتاب‌ها به ویژه كتاب‌های درسی در مقایسه با مجله‌ها، كمتر روزآمد هستند.
ه‍) مطالب مروری
مانند نتایج پیشرفت‌ها یا مرورهای سالانه می‌توانند در شناسایی مسائل جدید و یافته‌های مهم به كمك پژوهشگر بیایند.
و)منابع مرجع
در دسترسی به اطلاعات و دانش نقش مهمیدارند. علاوه بر دایرةالمعارف‌ها از منابع آماری مانند سال‌نامه‌ها و سرشماری‌ها، زندگی‌نامه‌ها، واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها و مانند آن استفاده می‌كنند.البته برخی حوزه‌های علوم، منابع مرجع تخصصی دارند.
ز)روزنامه‌ها
به شكل بسیار محدود از آن استفاده می‌شود؛ چون اطلاعات مندرج در آنها پژوهش‌مدار نیست و بیشتر خبری و گزارش‌گونه است؛ اما برای كسب اطلاعات آماری، رویدادی و خبری می‌توان به آنها مراجعه كرد.
ح)انتشارات دولتی و سازمانی
این منابع، اطلاعات روزآمد، موثق و واقعی از عملكرد خود ارائه می‌دهند. البته این منابع، محدود و گاهی درون‌سازمانی است كه باید با مكاتبات آن را به دست آورد.
مرحله چهارم:مطالعه و تحلیل منابع
بی‌تردید منابعی كه انتخاب شده‌اند، بهتر است چنانچه چكیده دارند، به شكل هدفمند مثلاً آشنایی با روش، جامعه پژوهش، ابزار گردآوری اطلاعات، یافته و نتایج به صورت مروری مورد مطالعه قرار گیرند.
مرحله پنجم:یادداشت‌برداری از مطالب مطالعه شده
به منظور استفاده بعدی از منابع مطالعه، لازم است نكات قابل توجه روی برگه‌ها یا كارت مخصوص یادداشت‌ شود تا سازمان‌دهیو استفاده‌های بعد تسهیل گردد، مانند تقسیم به موضوعات كلی ـ فرعی و حتی فرعی‌تر.همچنین در نوع برداشت: مستقیم، تلخیص، مضمون و مانند آن دقت شود.
مرحله ششم:مشخص ساختن ساختار مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش
اگر این ساختاربندیموضوعی باشد، بهتر است؛ زیرا پژوهشگر را با گستره موضوع آشنا می‌سازد و نیز بحث‌ها و مقوله‌های تخصصی را تحلیل می‌كند، استفاده از چنین ساختاری نشان می‌دهد كه پژوهشگر چقدر تخصص داشته و چه مقدار از متون را تحت پژوهش قرار داده است.
مرحله هفتم:نگارش مرور پیشینه با استفاده از سبك نگارش مناسب
پس از مشخص كردن ساختار و فراهم ساختن محتوای پیشینه تحقیق، پژوهشگر با استفاده از زبان و سبك نگارش مناسب (نگارش علمی) تلاش می‌كند نتیجه مطالعاتش را به خواننده انتقال دهد. رعایت نقطه‌گذاری مناسب برای ایجاد انسجام و روانی متن، مهم است.
مرحله هشتم: بازنگری در متن تدوین شده و استنتاج پایانی
این مرحله اجتناب‌ناپذیر است و به ویژه پژوهشگران تازه‌كار به بازخوانی و بازنگرینیاز دارند تا هرگونه كاستی از جنبه خوانایی(واژگان و دستور) در آن برطرف شود.
مرحله نهم:تدوین منابع و مأخذ
پس از بازنگری متن نهایی، نوبت به تدوین فهرست منابع ومأخذبر اساس شیوه‌ای استاندارد می‌رسد كه بر اساس راهنماها و دست‌نامه‌هایی كه شیوه‌ آسان و استاندارد را می‌آموزند، می‌توان عمل كرد.
12. برخی اشتباهات رایج در رهگذر پیشینه‌شناسی
1. تلاش برای مطالعه همه چیز، نه لازم و نه به لحاظ زمانی ممكن است.
2. مطالعه بدون نوشتن. برخی پژوهشگران ابتدا همه منابع را شناسایی، مطالعه و سپس به نوشتن می‌پردازند كه از نظر تمركز بعدی و فراموشی مطالب، مشكل‌ساز می‌شود و دوباره‌كاری پیش می‌آید.
3. عدم یادداشت‌برداری از اندیشه‌های خود، هنگام مطالعه، بررسی اطلاعات، مقایسه نظرات دیگران و تجزیه و تحلیل آنها، گاهی اندیشه‌هایی به ذهن پژوهشگر خطور می‌كند كه هر چند ابتدایی است ولی باید یادداشت شود تا در آینده روی این جرقه‌های ذهنی، فعالیت علمی صورت پذیرد.
4. ننوشتن اطلاعات كتاب‌شناسی منابع ومأخذمورد استفاده، لازم است پژوهشگران پس از استفاده از هر منبعی، بلافاصله به شیوه‌ای استاندارد اطلاعات كتاب‌شناسی آن را یادداشت كنند.
5. تهیه نكردن رئوس مطالب گزارش پژوهش در گام‌های اول. پس از گردآوری منابع و بررسی و تحلیل آنها (مرحله چهارم)، می‌توان رئوس مطالب را آماده كرد. بی‌تردید رئوس تفصیلی مطالب تا آخر كار ممكن است دست‌خوش تغییر قرار گیرد ولی رئوس كلی كار باید در همان زمان، طراحی و نوشته شود. (پریرخ،1384، ص42 ـ 27)

[1]. حالتي كه فرد را از رسيدن به هدفي كه به آن نزديك شده است، باز دارد.
[2]. American psychological Association (www.apa.org)
American Library Association (www.ala.org)

. ضرورت و اهمیت پیشینه‌شناسی در پژوهش
تدوین پیشینه پژوهش یكی از مهم‌ترین مراحل و از اجزای جدایی‌ناپذیر فرآیند پژوهش است و می‌تواند معیاری برای ارزیابی كاری پژوهشی باشد.كیفیت پیشینه، معیار مهمی برای داوران و خوانندگان آثار علمی پژوهشی است. پیشینه یعنی بررسی تحلیلی آثار صاحب‌نظران و پژوهشگران درباره موضوعی خاص.از این رو، فعالیتی فكری(تحلیلی و انتقادی) به شمار می‌رود كه پژوهشگر متون و آثار موجود در زمینه پژوهش را شناسایی می‌كند و بر اساس الگویی مشخص و با در نظر داشتن هدف خاص پژوهش خود، آنها را بررسی، تحلیل و نقد می‌كند تا در راستای پژوهش خود از آنها استفاده كند.
3. فواید پیشینه‌شناسی
1. پژوهشگر با این كار، سهم آن را در روشن شدن مسئله مشخص می‌كند و نقش تحقیق خود را در آن بازگو می‌كند؛
2. ضمن آشنایی با تحقیقات و مفاهیم مورد مطالعه، می‌تواند پژوهش را محدود و بهتر تعریف كند؛
3. از تكرارهای ناخواسته پژوهش جلوگیری می‌كند؛
4. از روش‌های قبلی آگاهو به ضعف و قوت آنها پی می‌برد.
4. پیش‌نیازهای پیشینه‌شناسی
پژوهشگر برای تهیه طرح تحقیق، نیاز دارد با مراجعه به مدارك و اسناد درباره موضوع و مسئله‌ای كه دارد، آگاهی خود را گسترش دهد تا بتواند در پرتوی اطلاعات به دست آمده، مسئله تحقیق و متغیرهای خود را تعریف مجدد و تحدید كند. هدف از بررسی و پیشینه‌شناسی عبارتند از:
1. برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش‌های قبلی با مسئله تحقیق؛
2. آشنایی با چارچوب نظرییا تجربی مسئله تحقیق؛
3. آشنایی با روش‌های تحقیق به كار گرفته شده در پژوهش‌های گذشته.
برای رسیدن به این اهداف، توجه به این نكات ضروری است:
الف) انتخاب منابع اطلاعاتی مرتبط با مسئله تحقیق؛
ب) ارائه مطالب از كلی به جزیی(عمومی به اختصاصی)؛
ج) اجتناب از بیان مطالب مجرد و بدون رابطه با یكدیگر؛
د) تنظیم مطالب به طور سازمان‌دهی شده، همراه با روندهای منطقی؛
ه‍) ارائه نتایج مطالعات قبلی و نقد آنها.
5. دست‌یابی به منابع مربوط به موضوع تحقیق
این بخش از وقت‌گیرترین فعالیت پژوهشی است. پژوهشگر قسمت عمده‌ای از وقت خود را به شناسایی و مطالعه منابع مربوط اختصاص می‌دهد.انجام این مطالعه به پژوهشگر كمك می‌كند تا درباره موضوع پژوهش و حوزه‌ای كه تحقیق به آن تعلق دارد، به بینش عمیقی دست یابد.
مطالعه منابع عبارت از مطالعه كلیه منابع است كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم، با موضوع پژوهشیارتباط دارد. این مرحله از پژوهش باید قبل از انجام تحقیق،یعنی زمانی كه پژوهشگر طرح پژوهشی خود را برنامه‌ریزی می‌كند، انجام شود. این مطالعه اهداف زیادیدارد، از جمله:
1.تعیین متغیرهای اساسی: یعنی مشخص كردن متغیرهایی كه پژوهشگر علاقه‌مند به تعیین روابط آنهاست؛
2. تشخیص آنچه انجام شده و آنچه باید انجام شود.برای جلوی از تكرار كار دیگران مطالعه در گذشته ضروری است.این آثار می‌تواند نقطه شروع كارهای آتی باشد. (خلاصه كردن كارهای پیشین كار باارزشی است.)؛
3. تعیین معانی روابط: متغیرهایی كه در مسئله و فرضیه پژوهشی مطرح می‌شود، باید شناسایی، نام‌گذاری و تعریف شوند. برای انجام پژوهشی معنی‌دار، باید رابطه بین متغیرها كشف، بررسی و مطالعه شود.
6. جست‌وجوی پژوهشگر در تحقیقات پیشین
هر پژوهش علمی كه صورت می‌گیرد، بر پایه‌ها، اركان و نتایج مطالعات و تحقیقات پیشین استوار است. این پیشینه با تحقق جدید ممكن است دو وضعیت داشته باشد:
الف) ارتباط مستقیم با موضوع و مسئله اصلی تحقیق جدید؛
ب) ارتباط غیر مستقیم با موضوع و مسئله اصلی تحقیق جدید.
پژوهشگر باید سعی كند مرتبط‌ترین دست‌آوردهای تحقیقات پژوهشگران قبلی را شناساییكند و دریابد كه دیگران تا چه حد درباره مسئله تحقیقی او كار كرده یا به آن نزدیك شده‌اند و به عبارتی چه ابعادی از مسئله تحقیق،بررسی شده و چه ابعادی بررسی نشده است.برای این كار می‌تواند از اینمنابع استفاده كند:
1. كتاب‌ها و مجلات تخصصی موجود در كتاب‌خانه‌ها؛
2. استفاده از شبكه اینترنت؛
3. بهره‌گیری از پایان‌نامه‌ها و تحقیقات صورت گرفته قبلی؛
4. راهنمای چكیده پایان‌نامه‌ها كه به وسیله مركز اسناد و مدارك علمی ایران، وابسته به معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و آموزش عالی تهیه می‌شود.
بنابراین، تحقیق جدید را باید به گونه‌ای طراحی كند كه با مطالعات پیشین ارتباط مستقیم داشته باشد. هر قدر تعداد ارتباط‌ها و پیوندهای ممكن یك مطالعه با مطالعات پیشین و تئوری‌های موجود بیشتر باشد، اهمیت و سهم آن مطالعه در بسط دانش آدمی بیشتر خواهد بود. این نكته از آن جهت مهم است كه از پیشرفت‌های تازه و رشد و گسترش‌هایی كه در همان زمینه به عمل آمده است، آگاه می‌شویم. هدف پژوهشگر همواره، باید این باشد كه از همه چكیده‌ها یا خلاصه مقاله‌های علمی كه با حوزه تخصصی او مربوط می‌شود، آگاه باشد. چكیده یا خلاصه‌ها، پژوهشگر را از محتوای گزارش، مدل علمی به كار رفته، نتایجی كه به دست آمده و چگونگی تناسب یافته‌ها با فرضیه مورد آزمون، آگاه می‌كند.
7. فرآیند تهیه پیشینه تحقیق

1. مشخص كردن توصيف‌گرها، واژه‌ها يا عبارت‌های كليدی مرتبط با مسئله مرتبط با مسئله
2. مشخص كردن منابع از قبيل نمايه‌ها و چكيده‌نامه‌ها و…
3. مشخص كردن عناوين مقاله‌ها يا گزارش‌های بالقوه
4. جايابی نسخه مقاله‌ها يا گزارش‌ها برای بررسی
5. حذف مقاله يا گزارش‌های نامربوط
6. طبقه‌بندي مقاله‌ها يا گزارش‌ها بر حسب موضوع يا اهميت
7. تهيه چكيده يا خلاصه از گزارش‌هاي مربوط
8. تهيه يك كتاب‌شناسي كامل
9. تهيه مقاله يا گزارش‌هاي منتخب
10. تدوين چهارچوب نظري تحقيق

8. كاركردهای پیشینه تحقیق
1. محدود كردن و صورت‌بندی جدید از مسئله تحقیق (اصل تحدید مسئله): در صورتی كه مسئله‌ مهمی تعریف شده باشد، پس از جمع‌آوری اطلاعات متوجه می‌شویم كه تا چه حد اطلاعات لازم را در اختیار داریم.قبل از مطالعه كامل منابع لازم است با مطالعه‌ای مقدماتی آغاز كنیم.مطالعه كامل منابع به محقق كمك می‌كند كه بیان مقدمات مسئله را به طور مفصل، جامع و عملی بیان كند.
محقق در تحقیق بهتر است مسئله محدودی را انتخاب و آن را به طور كامل بررسیكند، نه اینكه مسئله‌ای گسترده را شروع كند و به صورتی ضعیف و ناقص به پایان برساند.

(انتخاب مسئله از طريق)
علايق و سؤالات ناشی از مطالعه
درك فرصت‌ها، تهديدات و واقعيات
جذاب بودن پيشنهادهای محققان قبلی
سفارش خاص
درك كلی از مسئله
بهره‌گيري از شاه‌راه‌هاي اطلاعاتي
فراهم‌آوری پيشينه تحقيق در سه سطح جهانی، ملی و سازماني
بهره‌گيری از چكيده پايان‌نامه‌ها و مراكز جمع‌آوری تحقيقات برای اسناد و منابع
راه‌حل مناسبی وجود دارد
مبهم است
راه‌حلی وجود ندارد
تعريف مجدد و صورت‌بندی جديد از مسئله
جست‌وجوی روش‌های اجرايی برای به كارگيري راه‌حل‌های شناسايی شده در پيشينه تحقيق
شروع فرآيند
نقش بررسی پيشينه تحقيق در شكل‌گيری و صورت‌بندی مسئله تحقيق(خاكی، 1386، ص171)

2. تعیین درجه و مهم بودن متغیرها: این كار، برای فرضیه‌سازی اطلاعاتی را فراهم می‌آورد تا متغیرهایی كه مهم هستند و كیفیت مسئله مورد نظر را تحت تأثیر قرار می‌دهند، شناسایی شوند و در تحقیق به آن توجه شود.
3. پیدا كردن نگاه جدید به مسئله: در جریان مطالعه منابع ممكن است محقق به برداشتی بی‌نظیر و خلاق دست یابد كه ارزش نگاه دوباره به مسئله را ایجاد می‌كند.
4. پرهیز از به كار بردن روش‌های بی‌نتیجه: محقق در مطالعه باید آن دسته از روش‌هاییرا كه در تحقیق مفید و مؤثر نبوده‌اند، شناسایی كند تا دچار تكرار بیهوده نشود.
5. ایجاد بینش نسبت به روش‌ها: آگاه شدن از روش‌های اجرا، انواع وسایل اندازه‌گیری، آزمودنی‌ها و شیوه‌های به كار برده شده به وسیلهمحققان گذشته، بینش زیادی به محقق می‌دهد.پژوهشگر از طریق مطالعه منابع، به اصلاح و تغییر معنادار در طرح تحقیق نایل می‌آید.
6. پرهیز از تكرار كارهای انجام شده: انجام هر تحقیقی مستلزم صرف هزینه و زمان است. از این رو باید گفت هر تحقیقی وقتی ارزشمند است كه بتوان در پرتوی دست‌آوردهای آن راه جدیدی را شناسایی كرد. بررسی پیشینه تحقیق كمك می‌كند كه دوباره‌كاری بیهوده صورت نگیرد.
7. آگاهی بر درجه مهم بودن مسئله: بررسی تلاش‌های صورت گرفته، درباره یك مسئله، درجه اهمیت آن مسئله را آشكار می‌كند. مطالعه پیشینه به پژوهشگر اطمینان نسبی می‌دهد كه «مسئله تحقیق» از اهمیت برخوردار بوده و از سوی پژوهشگر به آن توجه شده است. (خاكی،1386، ص174)
9. بایسته‌های بررسی در پیشینه تحقیقات
میزان تلاش و جست‌وجوی محقق در پیشینه تحقق بر اساس این موارد سنجیده می‌شود:
1. جست‌وجوی منابع هر چه مرتبط‌تر با موضوع و مسئله تحقیق:این ارتباط را می‌توان از طریق جست‌وجوی متغیرها و واژه‌های كلیدی در متون مورد نظر، پی‌گیری و بررسیكرد كه تا چه حد مطالب مطرح شده، ارتباط نزدیك‌تر و دقیق‌تری با مسئله تحقیق دارد.
2. جست‌وجوی منابع معتبرتر: این منابع به اعتبار پیشینه تحقیق می‌افزاید و مشروط به شرط جست‌وجوی جامع است.
3. جست‌وجوی منابع اصلی: منابع مورد تحقیق هر چه به زبان اصلی نزدیك‌تر باشند، بهتر است.
4. جست‌وجوی منابع جدیدتر: با توجه به تحول مدام اندیشه و تفكر بشری، هر روز مطالب جدیدی به علوم افزوده می‌شود كه گاه ناقض یا تكمیل‌كننده نظریات قبلی هستند. از این رو در تهیه پیشینه تحقیق، تاریخ انتشار منبع مورد نظر و نزدیك بودن آن به زمان كار محقق، نقش تعیین‌كننده‌ای دارد. به همین دلیل، برخی توصیه می‌كنند كه محقق در پیشینه تحقیق بیشتر در پیبهره‌گیری از مجلات تخصصیباشد كه آخرین یافته‌ها را منتشر می‌كنند؛ زیرا به طور معمول این یافته‌ها با تأخیر بیشتری در كتاب‌ها می‌آیند. (خاكی،1386، ص176 ـ 175)

ـ متغیر
همان مفهوم است مشروط بر آنكه مقادیری را به خود بگیرد.پس وقتی ما به مفهوم، بار ارزشی، مقدارییا عددی می‌دهیم و آن را برای سنجش آماده می‌كنیم، در واقع آن را به متغیر تبدیل می‌كنیم.متغیر، ویژگی‌ها یا صفت‌های موردها هستند كه سنجیده یا ثبت می‌شوند.برای نمونه، اگر موردها افراد باشند، متغیر می‌تواند جنسیت، سن، قد، وزن، احساس قدرت، توانایی در ریاضیات، هوش خلاقیت و نظایر اینها باشد. در این میان، بعضی از متغیر مثل سن، آشكارا قابل تشخیص است.
متغیر می‌تواند از لحاظ مقدار تغییر كند و معمولاً چیزی است كه می‌تواند ارزش‌های عددی متفاوتی را بپذیرد و ظرفیت تغییرپذیری(واریانس)داشته باشد. متغیر، ایده اصلی در یك تحقیق است كه می‌تواند تغییر كند و ارزش‌های مختلف را بپذیرد.
1. انواع متغیرها
متغیر یك مفهوم است كه بیش از دو یا چند ارزش یا عدد به آن اختصاص داده می‌شود. ویژگی‌هایی را كه پژوهشگر مشاهده یا اندازه‌گیری می‌كند، متغیر نامیده می‌شود. فیزیك مفهوم است، نه متغیر، اما وزن میز یك متغیر است.
انواع متغیر بر اساس نقش
الف) متغیر مستقل: متغیری كه از طریق آن، متغیر وابسته، تبیین و پیش‌بینی می‌شود. به این متغیر، متغیر محرك یا درون‌داد گفته می‌شود. متغیری كه به وسیله پژوهشگر، اندازه‌گیری و دست‌كارییا انتخاب می‌شود تا تأثیر و رابطه آن با متغیر دیگر، اندازه‌گیری شود.
ب) متغیر وابسته: متغیری است كه مشاهده یا اندازه‌گیری می‌شود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود. متغیر وابسته بر عكس متغیر مستقل، در اختیار محقق نیست و او نمی‌تواند در آن تصرف یا دست‌كاری به عمل آورد.

م. مستقل
م. وابسته
مثال: روش تدریسدر پیشرفت تحصیلی مؤثر است.

فرضيه 1 م. مستقل: تشويق م. وابسته: ميزان يادگيري
2. تأثیر تشویق در افزایش یادگیری دخترها بیش از پسرهاست.

فرضیه 2. دخترانی كه در رشته‌های علمی تحصیل می‌كنند،موفق‌تر از دخترانی هستند كه در این رشته‌ها تحصیل نمی‌كنند.

م. مستقل

متغیر وابسته: جسور بودن، استقلال، میزان نیاز به پیشرفت، همرنگ جماعت شدن.
ج) متغیر كمی و كیفی: متغیر كمیبه متغیریگفته می‌شود كه از نظر كمیت تغییر می‌كند و اختلاف مقادیر آن را می‌توان با استفاده از عدد، ثبت و آنها را با هم جمع كرد، مثل قد، وزن، سن، نمره‌هاییك آزمون.
متغیر كیفیبه متغیریگفته می‌شود كه اختلاف و تغییرات بین میزان‌های مختلف آن كیفی است و برای ثبت آن ممكن است از روش‌های دیگری غیر از به كار بردن عدد استفاده شود. این‌گونه متغیرها را نمی‌توان جمع و تفریق كرد و برای آنها مبدأ اندازه‌گیری وجود ندارد، مثل رنگ مو، رنگ چشم و جنس.
د) متغیرهای گسسته و پیوسته: متغیر گسسته: می‌تواند اعداد یا ارزش‌هایی را كه مشخص‌كننده یك وجه متمایز و معین یك مقیاس هستند، به خود اختصاص دهد. برایمثال، جنس،یك متغیر گسسته است. یك شخص، زن است یا مرد. اختصاص هر نوع ارزش دیگری بین این دو نوع ارزش، امكان‌پذیر نیست. تعداد بازیكنان یك تیم ورزشی متغیر گسسته است و نمی‌تواند 5/2 یا 5/9 نفر باشد.
متغیر پیوسته: متغیری است كه بین دو واحد آن هر نقطه یا ارزشی را می‌توان انتخاب كرد. مثلاً وزن یك متغیر پیوسته است و می‌تواند بین صفر تا بی‌نهایت باشد.نمره تحصیلی بین 1 تا 20 در نوسان است.
ه‍) متغیرهای دو ارزشی و چند ارزشی: متغیر دو ارزشی به متغیریگفته می‌شود كه به آن فقط دو ارزش یا دو عدد نسبت داده می‌شود، مانند جنس كه دارای دو ارزش زن و مرد است و برای ثبت آن می‌توان از اعداد صفر و یك یا عدد دیگری استفاده كرد. مرگ و حیات یا شهر و روستا، از دیگر انواع متغیرهای دو ارزشی است.
متغیرهای چند ارزشی: متغیری است كه بیش از دو عدد یا ارزش به آن اختصاص داده می‌شود، مانند سطح تحصیلی و هوش كه دارای درجات مختلف هستند و برای هر یك می‌توان عدد یا ارزش معینی اختصاص داد.
ز) متغیرهای مزاحم و اطلاعاتی: 1. متغیرهای مزاحم: متغیرهایی كه پژوهشگر به طور مستقیم به پیدا كردن اثر آنها علاقه‌مند نیست و تلاش می‌كند تأثیر آنها را ثابت نگه دارد یا آنها را با استفاده از طرح‌های پژوهشی مناسب حذف كند، مزاحم نامیده می‌شود. این‌گونه متغیرها را می‌توان به پارازیت‌های رادیویی تشبیه كرد.
2.متغیرهای اطلاعاتی: متغیرهایی كه پژوهشگر درصدد یافتن تأثیر آنهاست و به طور مستقیم مورد مطالعه یا بررسی قرار می‌گیرند، متغیرهای اطلاعاتی می‌گویند.
3. متغیرهای فعال و خصیصه‌ای: به متغیرهایی كه دست‌كاری می‌شوند، متغیرهای فعال و به متغیرهایی كه اندازه‌گیری می‌شوند و غیر قابل دست‌كاری است، متغیرهای خصیصه‌ای گفته می‌شود.
4. متغیر تعدیل‌گر: متغیری كه دارای تأثیری قوی بر رابطه بین متغیر مستقل و وابسته دارد.

متغير وابسته
متغير مستقل
ـ سطح تحصیلات كاركنان در سازمان‌های با مدیریت زنان كمتر از سازمان‌هایی است كه با مدیریت مردان، میزان بهره‌وری را پیش‌بینی می‌كند.
متغیر تعدیل‌گر: جنسیت مدیران

متغير مستقل
متغير وابسته
تخصص در برابر فاقد تخصص
ـ میزان خلاقیتمدیران متخصصدر رشته مدیریت بستگی به نوع
نظام آموزشی متمركز یا غیر متمركزدارد.

متغير تعديل‌گر
متغير وابسته
ـ كارآیی سازمانی مدیران بستگی به سبك مدیریت و سال‌هایتجربه كاری
ی) متغیر مداخله‌گر: استنتاج از نحوه تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته را مورد نظر قرار می‌دهد. تأثیر متغیر مداخله‌گر را نه می‌توان كنترل كرد و نه به طور مستقیم و مستقل از سایر متغیرها مشاهده كرد. متغیر مداخله‌گر معمولاً بر اعتبار درونی و بیرونی تحقیق اثر می‌گذارد. (بازرگان،1385، ص76، 45)
كارآیی مدیرانی كه وظایف خود را بر پایه مقررات انجام می‌دهند، بیش از كارآیی مدیرانی است كه توجه كمتری به مقررات دارند.
متغیر مستقل: مدیرانی كه برابر وظایف، كار و آنانی كه كار نمی‌كنند.
متغیر وابسته: كارآیی

تنوع نيروي كار
متغير مستقل
هم‌افرايي خلاق
متغير مداخله‌گر
اثربخشي سازماني
متغير وابسته
تجارب مديريتي
متغير تعديل‌گر
متغیر مداخله‌گر: شخصیت مدیران

ك) متغیر كنترل: اثر برخی متغیرها را كنترل یا خنثی می‌كنیم (بازرگان،1385، 76، ص44) آثار متغیرهای كنترل از بین می‌رود، اما آثار متغیر تعدیل‌گر بررسیمی‌شود.
ارتقای زمانی با بلوغ سازمانی در زنان رابطه مستقیم دارد، برعكس مردان. (متغیر كنترل = سن)‌ (جنسیت متغیر تعدیل‌گراست)
متغیرهایی هستند كه در طول بررسی تغییر نمی‌كنند، چون پژوهشگر به تأثیر آن متغیرها علاقه‌ایندارد. این متغیرها ثابت نگه داشته می‌شوند تا كمترین تأثیر را بر نتیجه بگذارند. بین مصرف بستنیو شنا با دما ارتباط وجود دارد.اگر دما را كنترل كنیم، تعداد غرق‌شده‌ها با خوردن بستنیارتباط نمی‌یابد.
2. ارتباط بین متغیرها
پژوهشگر باید متغیرهای مورد نظر در پژوهش را عملیاتی سازد تا بتواند آنها را مطالعه كند و مفهومی سازد تا بتواند حاصل پژوهش را تعمیم دهد. برایمفید بودن تعریف عملیاتی، باید آن را بر تئوری‌های معتبر بنا كرد تا پژوهشگر بتواند از اصطلاحات مستقل، وابسته، تعدیل‌گر، مداخله‌گر و كنترل استفاده كند.

متغيرهای مستقل
متغيرهای تعديل‌گر
متغيرهای كنترل
متغيرهاي مداخله‌گر
متغيرهای وابسته

متغیر مستقل، متغیری فعال است كه آزمایشگر سعی می‌كند با دست‌كاری در آن، اثرش را در متغیر دیگر،یعنی وابسته ملاحظه كند.
متغیر مستقل، تعدیل‌گر و كنترل نشان‌دهنده علت‌ها یا درون‌دادهاست.از میان این سه متغیر فقط درباره متغیر مستقل و تعدیل‌گر، مطالعه و متغیرهای كنترل، حذف یا خنثی می‌شود.
متغیرهای وابسته نشان‌دهنده معلول‌ها یا برون‌دادهاست و متغیر مداخله‌گر سازه‌ها یا مفاهیم مجریاست كه همواره بین علت‌ها و معلول‌هایی كه به گونه‌ای عملیاتی بیان می‌شود، مداخله می‌كند. (هومن،1373، ص133 ـ 132)

طبقه‌بندی نوع دوم برای متغیرها
متغیر فعال:پژوهشگر در آن دخل و تصرف می‌كند و آن را به هر مقدار كه می‌خواهد، تغییر می‌دهد. (ساده،1375، ص58)
متغیر خصیصه‌ای: پژوهشگر قادر به تغییر دلخواه آن نیست. (همان، ص58)
طبقه‌بندی سوم برای متغیرها
كیفی: اختلاف آن كیفی است و برای ثبت آن از غیر عدد استفاده می‌كنیم. (دلاور،1376، ص41)
متغیر كمی: برای اندازه‌گیری آنها می‌توان اعداد را به وضعیت آزمودنی بر طبق قاعده‌ای معین منتسب كرد كه بر دو نوع كمی پیوسته و كمی گسسته تقسیم می‌شود.
طبقه‌بندی نوع چهارم
متغیر پیوسته: قادر به قبول مجموعه‌ای از ارزش‌های منظم كم تا زیاد در یك دامنه با فاصله معینی است مانند بهره هوشی. (ساده،1375، ص59)
متغیر گسسته: رده‌ای/ طبقه‌ای:مقوله از لحاظ یك صفت به یك رده دو یا چندتایی تقسیم می‌شود مانند زن ـ مرد.

طبقه‌بندی نوع پنجم
متغیر: دو ارزشی فقط دو ارزش یا دو عدد: زن یا مرد
متغیر: چند ارزشی بیش از دو ارزش مانند:سطح تحصیلی كه دارای سطوح مختلف است.
یازدهم ـ پیشینه‌شناسی
هدف كلی از تدوین پیشینه آن است كه مشخص كند چه آثاریبه وسیله چه كسانی و با چه هدف‌هایی و با چه روش‌هایی به انجام رسیده و چه زمینه‌هایی برای پژوهش بیشتر وجود دارد. برای دست‌یابی به این هدف باید به موارد زیر توجه كنیم:
1. شناسایی‌ آثار مطرح و كلیدینویسندگان و پژوهشگران معتبر در موضوع مورد نظر؛
2. شناسایی نظریه‌ها، فرضیه‌ها و مباحث اساسیدر زمینه موضوع پژوهش و دریافت تحولات نظری و كاربردی در حوزه مربوطه؛
3. جامعیت و كفایت منابع مورد بررسی؛
4. اطمینان‌بخشی به دیگران كه كارش جدیدو در ادامه كار دیگران و نه مثل آنان به انجام می‌رسد؛
5. شناسایی متغیرهای گوناگون در انجام پژوهش كه در سنجش كمییا كیفی نقش دارند؛
6. شناسایی زمینه خالی تحقیق برای انجام پژوهش به وسیله وی(مشخص كردن چشم‌انداز پژوهش در دست انجام)؛
7. توانایی پژوهشگر در شناخت اولیه و سپس تفسیر صائب از نتایج تحقیق خود؛
8. مشخص كردن ارتباط این پژوهش با پژوهش‌های دیگر از نظر پشتیبانی و مقایسه‌ آن با پژوهش‌های دیگر و چگونگی دست‌یابی به ره‌آورد یا تولید جدید. (پریرخ و فتاحی،1384، ص20)
1. جایگاه پیشینه‌شناسی در فرآیند پژوهش
هر فعالیت پژوهشی فرآیند چند مرحله‌ای دارد كه باید به انجام برسد. شناسایی و درك نیاز، شناسایی منابع عمده اطلاعات و چگونگی دست‌یابی به آنها در همین چرخه قرار می‌گیرد كه اندیشمندان آنها را در هفت گام تعریف كرده‌اند كه عبارتند از:
گام نخست (یافتن زمینه و موضوع مناسب برای تحقیق) ßگام دوم (مطالعه و مرور پیشینه نظری و پژوهشی) ßگام سوم (تدوین پرسش‌ها یا فرضیه‌های پژوهش) ßگام چهارم (تعیین روش تحقیق، ابزار گردآوری داده‌ها و آزمون‌های آماری) ßگام پنجم (اجرای پژوهش و گردآوری داده‌ها) ßگام ششم (تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارائه یافته‌ها) ßگام هفتم (بحث و نتیجه‌گیری و تدوین گزارش پژوهش)

. طبقه‌بندی فرضیه‌ها
1. فرضیه تحقیقی: بیانی است كه به توصیف رابطه بین متغیرها می‌پردازد. انتظارات پژوهشگر را درباره رابطه بین متغیرها نشان می‌دهد.به همین دلیل،یك راه‌حل پیشنهادی است. فرضیه‌های تحقیقی به دو گونه تقسیم می‌شود:
1. فرضیه جهت‌دار كه در آن جهت ارتباط یا تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته، مشخص و معین است و در صورتی استفاده می‌شود كه پژوهشگر دلایل مشخصی برای پیش‌بینی رابطه معینی داشته باشد؛
2. بدون جهت: در آن جهت اختلاف یا روابط مشخص نیست؛
3. فرضیه‌ها درصدد بیان علت وجودی و تكوینی پدیده‌ها و روابط بین آنها برمی‌آیند.شیوه مدیریت مشاركتی، موجب افزایش رضایت كاركنان و ساختار غیر متمركز باعث افزایش بهره‌وری سازمان می‌شود.
2. تقسیم دیگر: 1. فرضیه‌هایی كه بر وجود پدیده دلالت دارد.معمولاً در هر وزارت‌خانه چند معاونت وجود دارد؛
2. فرضیه‌هایی كه بر وجود روابط بین پدیده‌ها دلالت می‌كنند. شیوه مدیریت مدیران به نوع تحصیلات آنها وابسته است. یا بقای سازمان به نوع برنامه‌ریزی آن وابسته است.
فرضیه‌های مقایسه‌ای: پژوهشگر به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت تأثیر دو یا چند متغیر بر یك یا چند متغیر است. عمل كردن به شیوه مدیریت مشاركتی، در مقایسه با شیوه مدیریت تفویضی، بر افزایش بهره‌وری تأثیر بیشتری دارد.
4. فرضیه همبستگی: پژوهشگر در پی مطالعه میزان رابطه و جهت همبستگی بین دو یا چند متغیر است. بین درجه تمركز و میزان فشارهای روانی كاركنان، رابطه وجود دارد.
5. فرضیه عِلّی: پژوهشگر در كار كشف و تعیین رابطه علت و معلولی دویا چند متغیر است. فشارهای روانی موجب كاهش رضایت شغلی كاركنان می‌شود. (نادری، سیف نراقی، 1375، ص38)
6. فرضیه‌های توصیفی در مقابل فرضیه‌های استنباطی: متوسط نمره مسئولیت‌پذیری مدیران در ایران، حداقل 50 است (فرضیه توصیفی) این موارد قابل بیان در قالب فرضیه‌های آماری نیستند.
فرضیه آماری زمانی مفهوم دارد كه فرضیه استنباطی باشد، چون استنباط همراه با خطای ناشی از نمونه‌گیری است و تا حدودی صحت و سقم آن تحت تأثیر شانس و یا تصادف است. از این رو، تلاش می‌شود ابتدا فرضیه آماری، تعریف و سپس با درصدی از خطا، آن فرضیه تأیید یا رد شود.
7. فرضیه‌های تك‌ متغیره یا چند متغیره
تك متغیره ßبیش از60 درصد كاركنان سازمان الف، از كار خود راضی هستند.
دومتغیره ßبین میزان ارضای نیازهای اساسی كاركنان سازمان الف و عملكرد آنها،نوعیارتباط وجود دارد.
نیاز اساسیـ عملكرد كاركنان دو متغیر فرضیه است.
روش آزمون متمركز مدیران از نظر اثربخشی، با روش غیر متمركز هیچ تفاوتیندارد.
آموزش متمركزو غیر متمركز دو متغیر است.
البته تقسیمات دیگری هم چون فرضیه همبستگی در مقابل فرضیه‌هایتجربییا فرضیه‌های پژوهشی با گروه‌های جور شده در مقابل گروه‌های مستقل یا فرضیه‌های پارامتریك در مقابل ناپارامتریك هم وجود دارد كه خارج از این نوشتار است.
9. ویژگی‌هاییك فرضیه
1. آزمون‌پذیری فرضیه؛
2. هماهنگ با سایر فرضیه‌های موجود در مسئله پژوهش؛
3. فرضیه باید به مسائل خاصیكه عنوان شده، جواب بدهد، نه مسائل دیگر؛
4. فرضیه باید از لحاظ اقتصادی، مقرون به صرفه باشد. انتخاب فرضیه‌های ساده به جای پیچیده؛
5. فرضیه باید سادگی منطقی، جامعیت و وحدت منطقی داشته باشد. فرضیه بهتر به فرضیه‌های پشتیبانی كننده وابستگی كمتریدارد و مفروضه‌های آن نیز كمتر است؛
6. فرضیه را باید به شكل كمّی مطرح كرد كه به راحتی كمیت‌پذیر باشد؛
7. فرضیه باید نتایج زیادی در بر داشته باشد و چشم‌انداز و قلمروی آن كلی باشد تا واقعیت‌های بیشتری را تبیین كند. (هومن،1373، ص85 ـ 84)
10. نقش فرضیه در پژوهش
1. فرضیه برای پدیده‌ها،فرصت آزمایش فراهم می‌آورد و موجب افزایش معرفت علمی می‌شود؛
2. فرضیه نشان‌دهنده انتظار پژوهشگر درباره رابطه بین متغیرهاییك پدیده است؛
3. فرضیه مجموعه فعالیت‌های اجرایی پژوهش را تعیین و هدایت می‌كند؛
4. فرضیه چارچوبی برای گزارش نتایج پژوهش فراهم می‌آورد.
11. شیوه فرضیه‌سازی
برای ساختن فرضیه‌ها این دو روش رایج است:
الف) روش توجیهی: منظور بیان جنبه‌های مختلف ذهنی و تصوری پژوهشگر در ارتباط با پدیده مورد نظر است كه از چارچوب نظری الهام گرفته است. مانند میزان درآمد كاركنان در میزان تعهد سازمانی آنها مؤثر است.
ب) روش میان‌بر: منظور خارج كردن پرسش‌های مربوط به مسائل علمی از حالت استفهامی است.
12. رابطه فرضیه با روش تحقیق
ساخت فرضیه تا حدودی تابع روش تحقیق انتخاب شده به وسیله پژوهشگر است.
روش فرضی ـ استقرایی

روش فرضی ـ قیاسی
ـ ساختن مدل با مشاهده شروع می‌شود.

ـ ساختن مدل بر مبنای«اصل موضوع» یا مفهوم كلی كه به عنوان پیش‌فرضی برای تفسیر پدیده موضوع تحقق انتخاب شده است، آغاز می‌شود.
ـ شاخص ماهیتی تجربی دارد.

ـ بر مبنایشاخص می‌توان مفاهیم و فرضیه‌های تازه‌ای تدوین كرد و برایآنها مدل ساخت و آنها را با داده‌های واقعی آزمود.

ـ این مدل با استدلال منطقی، فرضیه‌ها، مفاهیم و شاخص‌هایی می‌سازد كه داده‌های مشاهده باید آنها را تأیید كند.

13. تفاوت فرضیه‌های آماری و پژوهشی
معمولاً‌ فرضیه آماریگزاره‌ای درباره یك یا چند توزیع جامعه (به ویژه درباره یك یا چند پارامتر) است كه به وسیله آن می‌توان كیفیت یا كمیت یك صفت را در جامعه پیش‌بینی كرد. این‌گونه فرضیه‌ها با آنكه معرف یك نوع پیش‌آمد است، همواره دو وجه مكمل دارد:
1. بیان كیفیت صفت مورد آزمایش در شرایط تصادفی(فرضیه نبودن تفاوت یا نبودن ارتباط)
2. بیان نتیجه آزمایش در شرایط غیر تصادفی(فرضیه تفاوت واقعی متأثر از عوامل مورد پژوهش)
اما فرضیه علمی(فرضیه پژوهشی)، حدسی زیركانه درباره نتیجه پژوهش و معمولاً گزاره‌ای درباره پدیده‌ها، روابط میان آنها یا پایه‌های بنیادی آنها در شرایط مطلوب و دل‌خواه است. همان پیش‌نویس قانون است. به هر دو گزاره، فرضیه می‌گویند، چون امكان درست بودن آنها وجود دارد.فرضیه‌های آماری معمولاً از طریق فرضیه‌های علمی به وجود می‌آید، رشد می‌كند یا از مفاهیم ضمنی آن مایه می‌گیرد، اما هرگز با آنها یكی نیست. (هومن،1373، ص65)

فرضیه تحقیق
رابطه فرضیه با تحقیق مثل رابطه راه با مسافرت است:
ـ هر چه راه و جاده هموارتر، مسافرت هم بی‌خطرتر است.
ـ فرضیه سرگردان، محقق را حیران می‌كند.
ـ مسئله و فرضیه هم رابطه تنگاتنگی دارند.
مسئله و فرضیه، راهنمای محقق در پیشبرد كار است و نقش رابطه‌ای داشتن مسائل و فرضیه، باعث می‌شود محقق موارد جزیی و عملی را بیرون بكشد؛یعنیبین جایگاه فرد در سلسله‌مراتب سازمانی و تمایل او به شركت در دوره آموزشی رابطه وجود دارد كه محقق با آزمون این فرضیه می‌فهمد چه افرادی با چه رده‌های سازمانی در دوره‌ها شركت می‌كنند.
1. تعریف فرضیه
هر گزاره‌‌ای را كه در دست آزمون باشد یا جمله‌ای كه به صورت ربطی بیان ‌شود و به توصیف رابطه بین متغیرها بپردازد یا یك حدس مبتنی بر دانش یا تجربه در مورد حل یك مسئله را فرضیه می‌نامند.در حقیقت، فرضیه یك رابطه فرضی بین دو متغیر است كه به صورت گزاره‌های قابل آزمون، ارائه می‌شود. فرضیه در واقع بیان حدس و فرضی در مورد روابط احتمالی بین دو یا چند متغیر است. فرضیه بیانیمبتنیبر احتمال است و به صورت جملات خبری و پاسخی از محقق به سؤال تحقیق است. (خاكی،1386، ص115)
توجه داشته باشیم كه فرضیه باید یك گزاره جهت‌دار باشد و رابطه دو یا چند متغیر را پیش‌بینی كند و فارغ از مفاهیم ارزشی و اخلاقی باشد. فرضیه عبارت از حالت یا اصلیاست كه اغلب بی‌آنكه اعتقادی نسبت به‌ آن موجود باشد، بتوان از آن نتایج منطقی استخراج كرد و مطابقت آن را با واقعیت‌هاییآزمود كه نزد ما معلوم است یا می‌توان آن را معلوم ساخت.فرضیه پیشنهادی توجیهی و به زبان دیگر، راه‌حل پیشنهادی مسئله است و پژوهش را نمی‌توان بدون فرضیه‌ آغاز كرد. تدوین فرضیه مناسب به چگونگی بیان مسئله بستگیدارد. فرضیه ابزار نیرومندی است كه پژوهشگر را قادر می‌سازد تا نظریه را به مشاهده و مشاهده را به نظریه ربط دهد. به عبارت ساده‌تر، فرضیه، جمله‌ای است كه انتظارات محقق را در زمینه رابطه بین متغیرها بیان می‌كند. فرق مشاهده و فرضیه این است كه مشاهده آنچه را كه هست یا دیده می‌شود،در برمی‌گیرد ولی فرضیه پیش‌بینی و انتظاری است كه مشاهده یا دیده می‌شود.
پژوهشگر از طریق مطالعه منابع و تجارب گذشته خود، آمادگی دارد كه فرضیه پژوهشی خود را صورت‌بندییا بیان كند.
2. ملاك‌های تدوین فرضیه
فرضیه یك پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر، راه‌حل پیشنهادی مسئله است و به بیان مسئله بستگیدارد و باید دارایاین ویژگی‌هاباشد:
1. رابطه بین دو یا چند متغیر را حدس بزند؛
2. به صورت جمله اخباری، روشن و بدون ابهام بیان شود؛
3. دارای استنتاج‌های ضمنی روشنی برای آزمون روابط بین متغیرها باشد؛
4. قابل آزمون باشد به این معنی كه امكان بیان مجدد آن به صورت عملیاتی وجود داشته باشد؛
5. فرضیه باید با اصول كلی دانش موجود، هماهنگ باشد.
3. انواع فرضیه
فرضیه به دو قسمت تقسیم می‌شود:
الف) فرضیه تحقیقی؛
ب) فرضیه ‌آماری
الف) فرضیه تحقیقی: عبارت است از یك حدس یا گمان درباره رابطه بین متغیرهای پژوهشی كه به دو صورت جهت‌دار و بدون جهت تقسیم می‌شود:
الف) فرضیه جهت‌دار: فرضیه‌ای است كه در آن جهت تأثیر یا رابطه متغیر مستقل یا متغیر وابسته مشخص است.
ب) فرضیه بدون جهت: جهت مشخصی ندارد؛ زیرا پژوهشگر مدارك مستندی دال بر جهت رابطه بین متغیرها ندارد. وقتی فرضیه به صورت جهت‌دار بیان می‌شود كه دلایل منطقی و نظرییا تجربی مبنی بر جهت‌دار بودن آن وجود داشته باشد.
مثال برای فرضیه جهت‌دار: افزایش آموزش مهارت‌های اجتماعی موجب افزایش اعتماد به نفس دانش‌آموزان می‌شود.
مثال برای فرضیه بدون جهت: سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر در مقیاس‌های مختلف یكسان است یا كارآیی معلمان آموزش‌دیده و ندیده مساوی است.
ب) فرضیه‌هایآماری
1. فرضیه صفر Ho
2. فرضیه خلاف HA
فرضیه صفر:اصل را بر این می‌نهند كه بین متغیرهای مطالعه شده، اختلاف یا ارتباط معناداری وجود ندارد.
فرضیه خلاف: مطابق با فرضیه تحقیقی بیان می‌شود؛یعنی اگر فرضیه تحقیقی جهت‌دار باشد، این فرضیه نیز جهت‌دار خواهد بود.چنانچه اختلاف بین شاخص‌های آماری مورد مقایسه به اندازه كافی بزرگ باشد كه بتوان اختلاف را واقعی نه تصادفی دانست، فرضیه صفر رد می‌شود.
مثال برای فرضیه صفر Ho: كارآمدی معلمانی كه از تشویق استفاده می‌كنند، با كارآمدی معلمانی كه از تشویق استفاده نمی‌كنند،یكسان است.
4. اهمیت فرضیه‌ها
اهمیت فرضیه را می‌توان در موارد زیر جست:
1. فرضیه ابزار كار تئوری است؛
2. فرضیه پژوهش را هدایت می‌كند؛
3. فرضیه ابزار نیرومند پیشرفت دانش است.
5. روابط در فرضیه‌ها

ب
الف
رابطه تغييرات مثبت، كامل و مستقيم است. به ازاي افزايش الف، ب هم تغيير می‌كند.
1. همپوشان: هرچه الف بیشتر، ب هم بیشتر است.

رابطه منفي و كامل تغييرات، با افزايش متغيری ديگری، كاهش می‌يابد.
2. هر چه ساعت كار بیشتر، فراغت كمتر است.
رابطه كامل و كاهنده است (هر دو دارای سير كاهش هستند)
3. هر چه تضادهای سودمند كمتر، خلاقیت كمتر است.
4. هر چه تنش‌ها كمتر، كارآیی بیشتر است.

رابطه منفی و غير خطی به دليل هم جهت نبودن تغييرات دو متغير است كه
اين هم جهت نبودن تغييرات دو متغير،
با كاهش يكی، ديگری افزايش می‌يابد.

6. بررسی رابطه علّی بین متغیرها
هنگامی كه درصدد بیان علت وقوع پدیده‌ای برآییم یا در تغییر پدیده‌ای، علت یا علل فرضی خاصی را در نظر بگیریم، در این صورت در قلمروی رابطه علّی گام برداشته‌ایم. رابطه علّی زمانی مطرح می‌شود كه تغییر یك متغیر در یك جهت معین،باعث تغییر متغیر دیگری در جهتی معین می‌شود. فرضیه مبتنی بر رابطه علّی به این حالت است: تغییر یك امر، به تغییر امر دیگری منجر می‌شود.
تغییر ممكن است افزایش باشد یا كاهش:
افزایش الف منجر به افزایش ب
افزایش الف منجر به كاهش ب
كاهش الف منجر به افزایش ب
كاهش الف منجر به كاهش ب
V3اگر متغیر «الف» به طور فرضی علت احتمالی متغیر «ب» باشد، باید تغییر زمانی آن مقدم به تغییر دومی‌ باشد.
V2«الف»و «ب»متقابلاً بدون دخالت یا تأثیر متغیرهای دیگر تغییر می‌كنند.
V1«الف»و «ب»متقابلاً و با هم تغییر می‌كنند.
شرط اول:متغیر «الف»و «ب»، قبل از هر چیز، لازم و ملزوم هم‌اند.شكل‌گیری سازمان باعث ایجاد انتظاراتی از آن می‌شود یا وجود كاركنانی كه هر یك دارای شخصیت‌های جداگانه‌ای هستند، باعث به وجود آمدن خصوصیاتی خاص در فرهنگ سازمانی می‌شود.
شرط دوم:رابطه بین دو متغیر نباید غیر واقعی، جعلی، ساختگی و غیر موفق باشد. (خاكی،1386، ص127 ـ 125)
باید اثبات شود كه عامل سومیرویآنها اثر نمی‌گذارد.

كيفيت تكنولوژی
اين عامل سوم، هم بهره‌وری و مديريت را تحت تأثير قرار می‌دهد يا عامل برنامه‌ريزی علمی هم می‌تواند باشد.
بهبود روش مدیریت افزایش بهره‌وری

7. انواع روابط علّی
1. رابطه مستقیم علّی ب الف
عدم رعایت مقررات رانندگی به تصادف منجر می‌شود.
عدم تمركز، موجب احساس هویت بیشتر سازمانی می‌شود.
2. رابطه غیر مستقیم علّی ب ج الف
برنامه‌ریزی نیروی انسانی، به پیش‌بینی آموزش‌های ضروری و آموز‌ش‌های ضروری، به افزایش كارآیی كاركنان می‌انجامد.
3. رابطه غیر مستقیم و مستقیم علّی ج ب الف
فروش نفت بیشتر، به درآمد بیشتر دولت و درآمد بیشتر دولت، به اقداماتی در جهت برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و فعالیت‌های رفاهی بیشتر منجر می‌شود. (رابطه غیر مستقیم)از طرفی، فروش نفت بیشتر منجر به برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و فعالیت‌های رفاهی بیشتر می‌شود كه رابطه‌ای غیر مستقیم بین آنها برقرار است

. نظریه
«در علم، نظریه یك تبیین ریاضییا منطقییا یك الگوی آزمون‌پذیر راجع به نحوه تعامل مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی است كه قادر است رخدادهای آتییا مشاهده‌های آن رخدادها را پیش‌بینی نماید و می‌تواند از طریق آزمایش آزمون شود یا به صورت دیگر از طریق مشاهده تجربی اثبات شود». (ویكی پدیا،2003، آنلاین، ص1)
در زبان روزمره، نظریه به معنای عقیده‌ای مبتنی بر احساس قوییا گمانه‌زنی است، اما در علم این‌گونه نیست.در علم واژه نظریه به تبیین جامع یك ویژگی مهم طبیعت دلالت دارد كه حقایق بسیاری كه طی زمان جمع‌آوری شده‌اند، از آن حمایت می‌كنند. همچنین نظریه‌ها به دانشمندان كمك می‌كنند تا درباره پدیده‌هایی كه تاكنون مشاهده نشده‌اند، پیش‌بینی‌هایی را صورت دهند. پس در كاربرد علمی، نظریه به معنای حدس یا عقیده‌ای بی‌بنیان نیست. یك نظریه به یك الگو یا چارچوب از نظر منطقی، برای توصیف رفتار یك مجموعه مرتبط از پدیده‌های طبیعییا اجتماعینیازمند است. یكی از ویژگی‌های نظریه‌ای علمی این است كه پیش‌بینی‌های ابطال‌پذیر یا آزمون‌پذیر درباره چیزهایی كه هنوز مشاهده نشده‌اند، صورت می‌دهد.
2. ویژگی‌هاییك نظریه
1. توجه به مجموعه‌ای از رخدادهایمرتبط به هم؛
2. انطباق و سازگاری با حقیقت یا واقعیت؛
3. ماندگاری و خراب نشدن در طول زمان؛
4. زایایی و خلاقیت؛
5. كاربردپذیری پردامنه؛
6. آزمون‌پذیرییا اثبات‌پذیری از طریق مشاهده تجربی؛
7. تولید فرضیه‌های كمكی؛
8. ابطال‌پذیری؛
9. پیش‌بینی‌كنندگی؛
10. امساك‌گری: نظریه باید دارای مفروضه‌های اندك و به زبان ساده باشد؛
11. نظریه باید سازگار با واقعیت‌های مشاهده شده و دانش پیشین باشد؛
12. نظریه باید ابزار لازم برای آزمون خود را فراهم سازد؛
13. نظریه باید انگیزه پژوهشی بیشتر در جامعه به وجود آورد.
3. نظریه علمی و اهداف آن
نظریه عبارت از مجموعه‌ای از روابط درونی ساخت‌ها (مفاهیم) تعاریف و قضایاییاست كه دیدگاه منظمی از پدیده‌ها را از طریق تعیین روابط بین متغیرها، به منظور تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها، مشخص می‌كند.
هدف نهایی علم، نظریه‌پردازی است، ولی كوشش‌های علمی باید شامل تبیین، پیش‌بینیو كنترل باشد.
انواع نظریه: نظریه‌ای كه ابتدا به منظور تبیین مشاهده‌های قبلی تدوین می‌شود، نظریه استقرایی خوانده می‌شود. به نظریه‌ای كه بر اساس چند مشاهده اندك یا بدون مشاهده‌های قبلی درباره پدیده‌ای شكل می‌گیرد، نظریه قیاس فرضی گفته می‌شود.
هدف از نظریه‌ها، تبیین، پیش‌بینی و كنترل است.
4. كاركردهای چارچوب نظری
اصولاً دو كاركرد اصلی دارد:
الف) اجازه می‌دهد پرسش آغازیدوباره فرمول‌بندییا به صورت دقیق‌تری بیان شود.
ب) به عنوان شالوده‌ای برای فرضیه‌هایی به كار می‌رود كه به اعتبار آنها محقق پاسخ منسجمی به پرسش آغازی خواهد داد. فرمول‌بندی مجدد پرسش آغازی با واژگانی متناسب با چارچوب نظری انتخاب شده و گشودن چشم‌انداز پاسخ‌های معتبر به روی آن، كارهایی است كه باید با نهایت دقت و حوصله انجام داد. حتی اگر نظریه‌ای مشهور، به عنوان چارچوب نظری تحقیق انتخاب شده باشد، باز هم فرمول‌بندی مجدد صریح و منسجم مسئله تحقیق، ضروری است. بی‌توجهی در این كار باعث ناتمام ماندن كار محقق در مرحله بعدی، یعنی مرحله ساختن مدل تحلیلی خواهد شد و جای مدل تحلیلی را فرضیه‌های سطحی و نامربوط خواهد گرفت. (خاكی، 1386، ص33)
5. چگونگی انتخاب چارچوب نظری
چارچوب نظری باید با آگاهی انتخاب شود تا محقق آمادگی گسستن از سوابق ذهنی، پیش‌داوری‌ها و توهمات را پیدا كند. انتخاب چارچوب نظری به طور معمول در پی جهتی است كه پرسش آغازی ترسیم می‌كند و با كیفیت اطلاعاتی كه از مصاحبه‌های اكتشافی و آمارهای موجود فراهم آمده است، به عمل می‌آید.
فرض كنیم یك پرسش آغازی به این شكل بیان شده است:چگونه شكست‌های تحصیلی مهم دانش‌آموزان متعلق به خانواده‌های كم‌درآمد را می‌توان تبیین كرد؟
مطالعات اكتشافی نیز نشان می‌دهد كه شكست تحصیلی محرومین بیشتر است.نظریه‌های كاركرد گزینش نظام آموزشیو بازآفرینش مناسبات سلطه، می‌توانند برای تدوین چارچوب نظری در نظر گرفته شوند.(خاكی،1386، ص34 ـ 33). نظریه
«در علم، نظریه یك تبیین ریاضییا منطقییا یك الگوی آزمون‌پذیر راجع به نحوه تعامل مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی است كه قادر است رخدادهای آتییا مشاهده‌های آن رخدادها را پیش‌بینی نماید و می‌تواند از طریق آزمایش آزمون شود یا به صورت دیگر از طریق مشاهده تجربی اثبات شود». (ویكی پدیا،2003، آنلاین، ص1)
در زبان روزمره، نظریه به معنای عقیده‌ای مبتنی بر احساس قوییا گمانه‌زنی است، اما در علم این‌گونه نیست.در علم واژه نظریه به تبیین جامع یك ویژگی مهم طبیعت دلالت دارد كه حقایق بسیاری كه طی زمان جمع‌آوری شده‌اند، از آن حمایت می‌كنند. همچنین نظریه‌ها به دانشمندان كمك می‌كنند تا درباره پدیده‌هایی كه تاكنون مشاهده نشده‌اند، پیش‌بینی‌هایی را صورت دهند. پس در كاربرد علمی، نظریه به معنای حدس یا عقیده‌ای بی‌بنیان نیست. یك نظریه به یك الگو یا چارچوب از نظر منطقی، برای توصیف رفتار یك مجموعه مرتبط از پدیده‌های طبیعییا اجتماعینیازمند است. یكی از ویژگی‌های نظریه‌ای علمی این است كه پیش‌بینی‌های ابطال‌پذیر یا آزمون‌پذیر درباره چیزهایی كه هنوز مشاهده نشده‌اند، صورت می‌دهد.
2. ویژگی‌هاییك نظریه
1. توجه به مجموعه‌ای از رخدادهایمرتبط به هم؛
2. انطباق و سازگاری با حقیقت یا واقعیت؛
3. ماندگاری و خراب نشدن در طول زمان؛
4. زایایی و خلاقیت؛
5. كاربردپذیری پردامنه؛
6. آزمون‌پذیرییا اثبات‌پذیری از طریق مشاهده تجربی؛
7. تولید فرضیه‌های كمكی؛
8. ابطال‌پذیری؛
9. پیش‌بینی‌كنندگی؛
10. امساك‌گری: نظریه باید دارای مفروضه‌های اندك و به زبان ساده باشد؛
11. نظریه باید سازگار با واقعیت‌های مشاهده شده و دانش پیشین باشد؛
12. نظریه باید ابزار لازم برای آزمون خود را فراهم سازد؛
13. نظریه باید انگیزه پژوهشی بیشتر در جامعه به وجود آورد.
3. نظریه علمی و اهداف آن
نظریه عبارت از مجموعه‌ای از روابط درونی ساخت‌ها (مفاهیم) تعاریف و قضایاییاست كه دیدگاه منظمی از پدیده‌ها را از طریق تعیین روابط بین متغیرها، به منظور تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها، مشخص می‌كند.
هدف نهایی علم، نظریه‌پردازی است، ولی كوشش‌های علمی باید شامل تبیین، پیش‌بینیو كنترل باشد.
انواع نظریه: نظریه‌ای كه ابتدا به منظور تبیین مشاهده‌های قبلی تدوین می‌شود، نظریه استقرایی خوانده می‌شود. به نظریه‌ای كه بر اساس چند مشاهده اندك یا بدون مشاهده‌های قبلی درباره پدیده‌ای شكل می‌گیرد، نظریه قیاس فرضی گفته می‌شود.
هدف از نظریه‌ها، تبیین، پیش‌بینی و كنترل است.
4. كاركردهای چارچوب نظری
اصولاً دو كاركرد اصلی دارد:
الف) اجازه می‌دهد پرسش آغازیدوباره فرمول‌بندییا به صورت دقیق‌تری بیان شود.
ب) به عنوان شالوده‌ای برای فرضیه‌هایی به كار می‌رود كه به اعتبار آنها محقق پاسخ منسجمی به پرسش آغازی خواهد داد. فرمول‌بندی مجدد پرسش آغازی با واژگانی متناسب با چارچوب نظری انتخاب شده و گشودن چشم‌انداز پاسخ‌های معتبر به روی آن، كارهایی است كه باید با نهایت دقت و حوصله انجام داد. حتی اگر نظریه‌ای مشهور، به عنوان چارچوب نظری تحقیق انتخاب شده باشد، باز هم فرمول‌بندی مجدد صریح و منسجم مسئله تحقیق، ضروری است. بی‌توجهی در این كار باعث ناتمام ماندن كار محقق در مرحله بعدی، یعنی مرحله ساختن مدل تحلیلی خواهد شد و جای مدل تحلیلی را فرضیه‌های سطحی و نامربوط خواهد گرفت. (خاكی، 1386، ص33)
5. چگونگی انتخاب چارچوب نظری
چارچوب نظری باید با آگاهی انتخاب شود تا محقق آمادگی گسستن از سوابق ذهنی، پیش‌داوری‌ها و توهمات را پیدا كند. انتخاب چارچوب نظری به طور معمول در پی جهتی است كه پرسش آغازی ترسیم می‌كند و با كیفیت اطلاعاتی كه از مصاحبه‌های اكتشافی و آمارهای موجود فراهم آمده است، به عمل می‌آید.
فرض كنیم یك پرسش آغازی به این شكل بیان شده است:چگونه شكست‌های تحصیلی مهم دانش‌آموزان متعلق به خانواده‌های كم‌درآمد را می‌توان تبیین كرد؟
مطالعات اكتشافی نیز نشان می‌دهد كه شكست تحصیلی محرومین بیشتر است.نظریه‌های كاركرد گزینش نظام آموزشیو بازآفرینش مناسبات سلطه، می‌توانند برای تدوین چارچوب نظری در نظر گرفته شوند.(خاكی،1386، ص34 ـ 33). نظریه
«در علم، نظریه یك تبیین ریاضییا منطقییا یك الگوی آزمون‌پذیر راجع به نحوه تعامل مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی است كه قادر است رخدادهای آتییا مشاهده‌های آن رخدادها را پیش‌بینی نماید و می‌تواند از طریق آزمایش آزمون شود یا به صورت دیگر از طریق مشاهده تجربی اثبات شود». (ویكی پدیا،2003، آنلاین، ص1)
در زبان روزمره، نظریه به معنای عقیده‌ای مبتنی بر احساس قوییا گمانه‌زنی است، اما در علم این‌گونه نیست.در علم واژه نظریه به تبیین جامع یك ویژگی مهم طبیعت دلالت دارد كه حقایق بسیاری كه طی زمان جمع‌آوری شده‌اند، از آن حمایت می‌كنند. همچنین نظریه‌ها به دانشمندان كمك می‌كنند تا درباره پدیده‌هایی كه تاكنون مشاهده نشده‌اند، پیش‌بینی‌هایی را صورت دهند. پس در كاربرد علمی، نظریه به معنای حدس یا عقیده‌ای بی‌بنیان نیست. یك نظریه به یك الگو یا چارچوب از نظر منطقی، برای توصیف رفتار یك مجموعه مرتبط از پدیده‌های طبیعییا اجتماعینیازمند است. یكی از ویژگی‌های نظریه‌ای علمی این است كه پیش‌بینی‌های ابطال‌پذیر یا آزمون‌پذیر درباره چیزهایی كه هنوز مشاهده نشده‌اند، صورت می‌دهد.
2. ویژگی‌هاییك نظریه
1. توجه به مجموعه‌ای از رخدادهایمرتبط به هم؛
2. انطباق و سازگاری با حقیقت یا واقعیت؛
3. ماندگاری و خراب نشدن در طول زمان؛
4. زایایی و خلاقیت؛
5. كاربردپذیری پردامنه؛
6. آزمون‌پذیرییا اثبات‌پذیری از طریق مشاهده تجربی؛
7. تولید فرضیه‌های كمكی؛
8. ابطال‌پذیری؛
9. پیش‌بینی‌كنندگی؛
10. امساك‌گری: نظریه باید دارای مفروضه‌های اندك و به زبان ساده باشد؛
11. نظریه باید سازگار با واقعیت‌های مشاهده شده و دانش پیشین باشد؛
12. نظریه باید ابزار لازم برای آزمون خود را فراهم سازد؛
13. نظریه باید انگیزه پژوهشی بیشتر در جامعه به وجود آورد.
3. نظریه علمی و اهداف آن
نظریه عبارت از مجموعه‌ای از روابط درونی ساخت‌ها (مفاهیم) تعاریف و قضایاییاست كه دیدگاه منظمی از پدیده‌ها را از طریق تعیین روابط بین متغیرها، به منظور تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها، مشخص می‌كند.
هدف نهایی علم، نظریه‌پردازی است، ولی كوشش‌های علمی باید شامل تبیین، پیش‌بینیو كنترل باشد.
انواع نظریه: نظریه‌ای كه ابتدا به منظور تبیین مشاهده‌های قبلی تدوین می‌شود، نظریه استقرایی خوانده می‌شود. به نظریه‌ای كه بر اساس چند مشاهده اندك یا بدون مشاهده‌های قبلی درباره پدیده‌ای شكل می‌گیرد، نظریه قیاس فرضی گفته می‌شود.
هدف از نظریه‌ها، تبیین، پیش‌بینی و كنترل است.
4. كاركردهای چارچوب نظری
اصولاً دو كاركرد اصلی دارد:
الف) اجازه می‌دهد پرسش آغازیدوباره فرمول‌بندییا به صورت دقیق‌تری بیان شود.
ب) به عنوان شالوده‌ای برای فرضیه‌هایی به كار می‌رود كه به اعتبار آنها محقق پاسخ منسجمی به پرسش آغازی خواهد داد. فرمول‌بندی مجدد پرسش آغازی با واژگانی متناسب با چارچوب نظری انتخاب شده و گشودن چشم‌انداز پاسخ‌های معتبر به روی آن، كارهایی است كه باید با نهایت دقت و حوصله انجام داد. حتی اگر نظریه‌ای مشهور، به عنوان چارچوب نظری تحقیق انتخاب شده باشد، باز هم فرمول‌بندی مجدد صریح و منسجم مسئله تحقیق، ضروری است. بی‌توجهی در این كار باعث ناتمام ماندن كار محقق در مرحله بعدی، یعنی مرحله ساختن مدل تحلیلی خواهد شد و جای مدل تحلیلی را فرضیه‌های سطحی و نامربوط خواهد گرفت. (خاكی، 1386، ص33)
5. چگونگی انتخاب چارچوب نظری
چارچوب نظری باید با آگاهی انتخاب شود تا محقق آمادگی گسستن از سوابق ذهنی، پیش‌داوری‌ها و توهمات را پیدا كند. انتخاب چارچوب نظری به طور معمول در پی جهتی است كه پرسش آغازی ترسیم می‌كند و با كیفیت اطلاعاتی كه از مصاحبه‌های اكتشافی و آمارهای موجود فراهم آمده است، به عمل می‌آید.
فرض كنیم یك پرسش آغازی به این شكل بیان شده است:چگونه شكست‌های تحصیلی مهم دانش‌آموزان متعلق به خانواده‌های كم‌درآمد را می‌توان تبیین كرد؟
مطالعات اكتشافی نیز نشان می‌دهد كه شكست تحصیلی محرومین بیشتر است.نظریه‌های كاركرد گزینش نظام آموزشیو بازآفرینش مناسبات سلطه، می‌توانند برای تدوین چارچوب نظری در نظر گرفته شوند.(خاكی،1386، ص34 ـ 33)

نقد و بررسی کتاب “دین و سبک زندگی”

برگرفته از وبلاگ www.virgul.blogfa.com

مشخصات كتاب:
دين و سبك زندگي:مطالعه موردي شركت كنندگان در جلسات مذهبي، محمد سعيد مهدوي كني، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ دوم 1387
نویسنده در این کتاب که برآمده از رساله دکترایش است از منظري فرهنگي و ارتباطي به نقش دين در تحولات فرهنگي – اجتماعي ايران معاصر پرداخته است و در واقع چگونگی تعامل دين با فرهنگ و جامعه را بررسي می كند. نگاه نويسنده به رابطه ي دين با تحولات فرهنگي – اجتماعي در اين اثر نگاهي ايجابي است. کتاب به این سوال می پردازد که چگونه دين در شرايط گذار يك جامعه ي سنتي به جامعه نوين بازتوليد مي شود؟ و با وجود تغيير شيوه ها، قالب ها و ابزار زندگي از يكسو و تحول در روابط ، نهادها و ساخت هاي اجتماعي از سوي ديگر چگونه هويت ديني افراد شكل مي گيرد و اي بسا در طول زندگي اشان تا حدودي ثابت مي ماند؟
در مطاله ي هر پديده مي توان به سه پرسش از چيستي، چگونگي و چرايي و يا به عبارتي توصيف پديده و فرايندها و سازوكارها و تبيين آن پرداخت؛ در اين اثر تكيه اصلي بر توصيف روابط است. اگرچه بحث از سبك زندگي و ديدگاه هاي موجود درباره ي آن ابعادي از مباحث فرايندي و تبييني را نيز بدنبال دارد.
اين اثر در دو بخش تدوين شده است: بخش اول به مباحث نظري اختصاص دارد و در سه فصل ارائه شده است. فصل اول «مفهوم شناسي» است، در قسمت اول آن تعاريف گوناگون دين دسته بندي، بررسي و نقد شده است. همچنين سعي شده در حد امكان ابعاد و مولفه هايي كه محققان براي دين پيشنهاد كرده اند، ترسيم شود. نویسنده در این فصل معتقد است دين بعنوان يك پديده ي فرهنگي هم مي تواند يك پديده ي دروني باشد و هم بيروني. به زعم مهدوی کنی دین نوعي ارتباط و تعامل است، ارتباط و تعامل ميان انسانها، هستي ها و نيروها ي مافوق.(ص45)
در قسمت دوم اين فصل تلاش شده تا تعريف و توصيفي دقيق از سبك زندگي و مولفه هاي آن و پيوند آن با مفهوم سليقه (taste) ارائه شود. در همه ي تعريف های ارائه شده در این فصل مي توان دو مفهوم را يافت كه در تعريف سبك زندگي در نظر گرفته شده است و در واقع هر دو مفهوم هم به واژه ي سبك باز مي گردد: اول مفهوم وحدت و دوم مفهوم تمايز است. به اين معني كه سبك زندگي حاكي از مجموعه ي عناصري است كه كم و بيش بطور نظام مند با هم ارتباط داشته و يك كل را پديد مي آورند و همين اتحاد و نظام مندي اين كل را از كل هاي ديگر متمايز مي كند.
مهدوی کنی پیشنهاد مي كند عناصر مربوط به سبك زندگي در چهار مقوله طبقه بندي شود: اموال (سرمايه اي و مصرفي)، فعاليت ها (عادات، شغل، گذراندن اوقات فراغت و …)، نگرش ها و گرايش ها و در نهایت روابط انساني. (ص63 و 64)
در فصل دوم ديدگاه ها و نظريه هاي محققان علوم اجتماعي درباره ي سبك زندگي در دو مرحله متقدم و متاخر طرح شده است. نظريه هاي 5 نفر از محققان (وبلن، زيمل، وبر، آدلر و بورديو) در مورد سبك زندگي تا حدی مشروح ذكر شده و در هر مورد، پیوند این نظریه ها با مبانی نظریه ای این نظریه پردازان و جایگاه این نظریه ها در نظام فکری ایشان شرح داده شده است. پس از کنکاش در سبک زندگی به عنوان یک حوزه ی مطالعاتی، در پایان این فصل، این اصطلاح در معنای روش شناختی آن بررسی می شود.
نویسنده معتقد است نقطه اوج كار وبلن تحليل كاركردي راه هايي بود كه افراد بوسيله آن مي توانستند به گونه اي نمادي پايگاه(منزلت) برتر خود را در نظام منزلتي تعيين كنند و آن را در معرض ديد ديگران قرار دهند، وبلن که طبقات بالا را مولد نمي دانست سعي كرد در الگوي مصرف این طبقه نمادهاي منزلت آنها را بيابد. او در رفتارهاي مصرفي اين طبقه كه طبقه تن آسا مي ناميد سبكي را بازشناخت كه آن را مصرف خود نمايانه يا چشمگير خواند. از نظر وبلن اين نوع سبك زندگي امروزه به همه ي طبقات و گروه هاي اجتماعي نيز سرايت مي كند.(ص83)
اما زيمل معتقد است سبك زندگي كل بهم پيوسته اي از صورت هايي است كه فرد يا افراد يك اجتماع بر حسب انگيزه هاي دروني (سليقه خودشان) و بواسطه تلاشي كه براي ايجاد توازني ميان شخصيت ذهني و زيست محيط عيني و انساني اشان به انجام مي رسانند براي زندگي خودشان بر مي گزينند. او معتقد است چارچوبي كه فرهنگ اجتماعي براي انگيزش هاي فردي فراهم مي كند و كنش در محدوده ي آن بروز مي كند شيوه ي زندگي است. وی مجموعه اي از روش هاي زندگي كه زندگي را به عنوان يك كل بيان مي كند سبك زندگي مي نامد. (ص 99)
وبر بحث مستقلي را به سبك زندگي اختصاص نمي دهد اما زمانيكه تلاش مي كند ديدگاه خود را در باب تاثير معنا بر رفتار اجتماعي نشان دهد به كرات از اين اصطلاح بهره مي گيرد. وبر در پاره اي آثار خود مانند اخلاق پروتستان و روح سرمايه داري، جامعه شناسي دين و … تلاش مي كند پيوندي ميان مفهوم سبك زندگي و چارچوب تحليلي پيچيده ي سه عنصري خود يعني رفتارها، تمايلات و منافع پديد آورد. (ص 113)
آدلر نيز سبك زندگي را تجسم كامل فردنگري در روانشناسي فردي مي داند، سبك زندگي يعني كليت بي همتا و فردي زندگي. او معتقد است كه سبك زندگي عمدتا در سال هاي اوليه زندگي تا حدود 5 سالگي در انسان بنيان نهاده مي شود از نظر او سبك زندگي نه موروثي است و نه كاملا وابسته به محيط. او سبك زندگي را بيش از هر چيز خلاقيتي مي داند كه حاصل كنار آمدن با محدوديت ها، موانع، تضادها و بحران هايي است كه فرد در مسير پیشرفت به سوي آرمانش بروز مي دهد. (ص124)
بورديو از جمله صاحبنظران متاخر سبك زندگي است كه او نيز مانند وبر از سبك زندگي به عنوان شاخصه و نماد و يا حتي فرصت هاي جلوه گري يا اثبات منزلت اجتماعي گروه هاي منزلتي و طبقات اجتماعي بهره مي گيرد. او معتقد است كه افراد و گروه ها در يك جامعه داراي موقعيت هاي متفاوت و متايز هستند، فرد يا گروه با دروني كردن اين وضعيت و نمادهاي آن يك نظام طبقه بندي اجتماعي را در ذهن خود پديد مي آورد. اين نظام مجموعه اي از ترجيحات و انتخاب ها را در ذهن فرد يا افراد توليد مي كند كه معناهايشان از خلال روابط و تضادهايشان درك مي شود. به عبارت ديگر معناهايشان ذاتي نيست بلكه رابطه اي است.(ص163)
عنوان فصل سوم «رابطه ي دين و سبك زندگي» است، در قسمت اول این فصل به نظریه پردازی ها و تحقیقات انجام شده درباره ی تعاملات دین و سبک زندگی پرداخته شده است، در اين فصل محور بحث آثار وبر است. در قسمت بعدی محدوده ای برای مطالعه ی رابطه ی دین و سبک زندگی پیشنهاد می شود که می توان آن را نتیجه گیری از مباحث گذشته (فصل اول) دانست.
جايگاه دين در نظريه هاي سبك زندگي از نظر زيمل اين است كه هر سبكي مبين توسعه هنجارهايي است كه زندگي را به عنوان يك كل بيان مي كند، پس جامعه اي كه حاوي هنجارهاي مباين با هنجار توسعه يافته در يك سبك زندگي است اجازه ي بازتوليد آن سبك را نخواهد داد يا حداقل در آن تغييراتي ايجاد خواه كرد.(ص224)
آدلر بيان مي كند كه دين مي تواند حاوي آگاهي ها، تجربيات و تمايزهايي ميان امور قدسي و غير آن باشد كه فرد را در شناخت خود و جهان پيرامونش كمك كند و در ترسيم طرحي از آنها در ذهنش و تعيين آرمان خود ياري رساند. (ص220)
بورديو نيز معتقد است كه دين سه نوع سرمايه را در اختيار افراد قرار مي دهد: اول دين مشتمل بر يك جهان بيني و نظامي معنايي است و اين سرمايه ی فرهنگي را در اختيار افراد مي گذارد، دوم دين داراي يك نظام نمادي و داراي شعائر است كه به پيروان خود سرمايه نمادين مي بخشد و سوم دين داراي گروه يا اجتماعي از پيروان و همچنين نهاد و سازماني نسبتا منسجم است كه سرمايه اجتماعي را در هر جامعه پديد مي آورد. از نظر بوردیو دين خود يك ميدان است و افرد از طریق آن در جهت كسب قدرت و سرمايه ها به رقابت مي پردازند. (ص224)
بخش دوم به يك «مطالعه موردي» اختصاص دارد هدف اصلي از اين مطالعه موردي تلاش براي كاربردي كردن مباحث نظري موجود در بخش اول است. مورد اين مطالعه «شركت كنندگان در يكي از جلسات مذهبي» و هدف از آن بررسي روابط آموزه هاي مذهبي در يكي از جلسات مذهبي با سبك زندگي شركت كنندگان در آن است. اين بخش نيز در سه فصل تنظيم شده است.
در فصل چهارم کتاب که فصل اول بخش دوم محسوب می شود ابتدا تعريفي از جلسات مذهبي ارائه شده سپس به ريشه هاي تاريخي اينگونه جلسات پرداخته شده است. در تاريخ اسلام و ايران محافل و مجالس مذهبي گوناگونی موجود بوده كه با مفهوم امروزين جلسات مذهبي پيوند دارد و از آنها مي توان به عنوان پيشينه تاريخي اينگونه جلسات ياد كرد. از آن جمله هستند مجالس تبليغ، خطابه، وعظ، عزاداري و روضه خواني. در اين فصل بصورت كوتاه به تاريخچه ي اينگونه مجالس و منابعي كه دستيابي به اين تاريخچه را ميسر مي سازد اشاره شده است.
فصل پنجم به كليات و مباحث زمينه اي مطالعه ی موردي اختصاص دارد.
در فصل ششم که فصل پایانی است رابطه ی آموزه های دینی و سبک زندگی شرکت کنندگان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مباحث اصلی کتاب با نتیجه گیری و ارائه یک فرضیه پیشنهادی به پایان می رسد و پس از آنها چهار پیوست ضمیمه کتاب شده است. در انتهای کتاب نیز فهرست منابع و فهرست اعلام قرار دارد.
ارزیابی کتاب
در مجموع کتاب به جهت بدیع بودن موضوعی که بدان پرداخته است کتاب ارزشمندی است و می تواند مرجع مناسبی برای علاقه مندان چنین موضوعی باشد. نقطه ضعف همده کتاب در پیوست های پایانی آن است؛ چهار پیوست الحاقی به انتهای کتاب با وجود اینکه به قصد تکمیل مباحث مطرح در کتاب بدان افزوده شده است اما دو مورد از آنها زاید و غیرمفید به نظر می رسد، نخست پیوست اول کتاب است که خلاصه ای از کتاب کلاسیک ماکس وبر؛ «اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری» ارائه داده است. ارائه خلاصه ای از کتابی که جزو شناخته شده ترین و رایج ترین کتاب ها در حوزه جامعه شناسی و مطالعات دین است و ترجمه های چندی نیز از آن در ایران وجود دارد در انتهای کتاب «دین و سبک زندگی» غیرمنطقی به نظر می رسد.
همچنین پیوست چهارم کتاب که به تشریح چگونگی توزیع پرسشنامه در بین شرکت کنندگان جلسات مذهبی می پردازد نیز زاید به نظر می رسد، شرح نامه نگاری ها و رایزنی های خصوصی ای که محقق با ادارات و متولیان جلسات مذهبی انجام داده تناسبی محتوای کتاب ندارد، بهتر بود که این دو پیوست به کتاب افزوده نمی شدند.
دو پیوست دیگر که شامل پرسشنامه و پیشینه تحقیق در ایران می شود حاوی نکات مفیدی است و سبب راهنمایی محققانی می شود که قصد پژوهش درباره ی چنین موضوعاتی دارند.
دیگر ضعف کتاب ساختار محتوایی و روشی آن است؛ به جهت اینکه کتاب حاصل رساله دکترای نویسنده است ساختار آن بیشتر مشابه پایان نامه های دانشگاهی است تا کتابی که مخاطبان آن عموم مردم هستند. شیوه تحقیقی و نگارشی کتاب و چیدمان مطالب آن عیناً همانند پایان نامه های دانشگاهی است و کمتر ساختاری کتاب گونه دارد. این امر باعث می شود که بسیاری از مطالب کتاب برای خوانندگان غیردانشگاهی نامفهوم و فاقد جذابیت باشد. جا داشت که نویسنده به هنگام چاپ رساله اش به صورت کتاب تغییراتی در آن اعمال می کرد.

معرفی منابع پیرامون سبک زندگی

1. زندگی به سبک روح الله: برش¬هایی از سیره ی خانوادگی امام روح ا… (ره)، پدیدآورنده: علی اکبر سبزیان، ناشر: الشمس، 1390
2. سبک و روش زندگی استاندارد: و نقش آن در تامین سلامت بدنی، روانی، اجتماعی و معنوی انسان، پدیدآورنده: سیدابوالقاسم حسینی، ناشر: قطره ،1388
3. مصرف و سبک زندگی، پدیدآورنده: محمد فاضلی، ناشر: صبح صادق - 1382
4. سبک زندگی و بیماری های غیرواگیر، پدیدآورنده: رمضانعلی عطایی، علی مهرابی توانا، ناشر: دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) ، 1384
5. زندگی به سبک باهنر، پدیدآورنده: قدسیه حاجی زاده، ناشر: مدرسه،1390
6. ارزیابی و درمان سبک زندگی: رویکرد روان شناسی فردی آدلر، پدیدآورنده: دنیل اسکتین، روی کرن، حمید علیزاده (مترجم)، محسن یوسفی (مترجم)، فروزان کرمی (مترجم)، ناشر: رسش،1389
7. کیمیای شخصیت: تغییر در نگرش و سبک زندگی، پدیدآورنده: محمداحسان تقی زاده، اکرم حسین زاده، ناشر: پارسایان،1386
8. سبک زندگی و مصرف فرهنگی: مطالعه ای در حوزه جامعه شناسی فرهنگی و دیباچه ای بر سبک زندگی فرهنگی ایرانیان، پدیدآورنده: طلیعه خادمیان، ناشر: جهان کتاب ،1388
9. اوقات فراغت و سبک های زندگی جوانان، پدیدآورنده: لیو هندری، جان لاو، آنتونی گلندینینگ، فرامرز ککولی دزفولی (مترجم)، مرتضی ملانظر (مترجم)، جنت شاکسمیت (مترجم)، ناشر: نسل سوم - 1383
10. سبک زندگی پایدار (مجموعه مقالات همایش فرهنگ تولید و مصرف پایدار در زندگی شهری)، پدیدآورنده: محمدجواد مهدوی نژاد (ویراستار)، ناشر: نشر شهر تهران (وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران) ، 1388
11. دین و سبک زندگی: مطالعه موردی شرکت کنندگان در جلسات مذهبی، پدیدآورنده: محمدسعید مهدوی کنی، ناشر: دانشگاه امام صادق (ع)، 1387
12. تهران و ارتقای سبک زندگی شهری (مجموعه مقالات همایش محلات تهران، چالش ها و راهبردها)، پدیدآورنده: محمدجواد مهدوی نژاد (تدوین)، ناشر: نشر شهر تهران (وابسته به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران) ، 1388
13. کارگاه آموزشی تکنولوژی جذب ثروت و موفقیت یا زندگی به سبک ثروتمندان خودساخته، پدیدآورنده: حمید تقدسی، ناشر: البرز فر دانش، 1387
14. موفقیت به سبک ایرانی: بررسی تحلیلی زندگی دانشمند معاصر دکتر اردشیر حسین‌پور، پدیدآورنده: الله کریم عباس نیا (تدوین)،ناشر: مکاتیب،1390.
15. حلیه المتقین، پدیدآورنده: محمدباقربن محمدتقی مجلسی، ناشر: مسجد مقدس جمکران، 1389 .
16. مفاتیح الحیات، پدیدآورنده: عبدالله جوادی آملی، ناشر: اسراء.
17. پایان نامه ارائه الگوی سبک زندگی اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،قم
18. پایان نامه تهیه و ساخت آزمون هدف در زندگی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ،قم
19. رساله حقوق امام سجاد، علی محمد حیدری نراقی، نشرجمال
20. هدف زندگی، مرتضی مطهری، نشر صدرا.
21. فلسفه و هدف در زندگی، محمدتقی جعفری، نشر علامه محمدتقی جعفری.
22- انسان در جستجوی معنا، ویکتور فرانکل، نشر دانشگاه تهران
23.سنن النبی: آداب و سنن پیامبر (ص)، پدیدآورنده: سیدمحمدحسین طباطبائی، عباس عزیزی (مترجم)
ناشر: ام ابیها (س).