. ضرورت و اهمیت پیشینه‌شناسی در پژوهش
تدوین پیشینه پژوهش یكی از مهم‌ترین مراحل و از اجزای جدایی‌ناپذیر فرآیند پژوهش است و می‌تواند معیاری برای ارزیابی كاری پژوهشی باشد.كیفیت پیشینه، معیار مهمی برای داوران و خوانندگان آثار علمی پژوهشی است. پیشینه یعنی بررسی تحلیلی آثار صاحب‌نظران و پژوهشگران درباره موضوعی خاص.از این رو، فعالیتی فكری(تحلیلی و انتقادی) به شمار می‌رود كه پژوهشگر متون و آثار موجود در زمینه پژوهش را شناسایی می‌كند و بر اساس الگویی مشخص و با در نظر داشتن هدف خاص پژوهش خود، آنها را بررسی، تحلیل و نقد می‌كند تا در راستای پژوهش خود از آنها استفاده كند.
3. فواید پیشینه‌شناسی
1. پژوهشگر با این كار، سهم آن را در روشن شدن مسئله مشخص می‌كند و نقش تحقیق خود را در آن بازگو می‌كند؛
2. ضمن آشنایی با تحقیقات و مفاهیم مورد مطالعه، می‌تواند پژوهش را محدود و بهتر تعریف كند؛
3. از تكرارهای ناخواسته پژوهش جلوگیری می‌كند؛
4. از روش‌های قبلی آگاهو به ضعف و قوت آنها پی می‌برد.
4. پیش‌نیازهای پیشینه‌شناسی
پژوهشگر برای تهیه طرح تحقیق، نیاز دارد با مراجعه به مدارك و اسناد درباره موضوع و مسئله‌ای كه دارد، آگاهی خود را گسترش دهد تا بتواند در پرتوی اطلاعات به دست آمده، مسئله تحقیق و متغیرهای خود را تعریف مجدد و تحدید كند. هدف از بررسی و پیشینه‌شناسی عبارتند از:
1. برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش‌های قبلی با مسئله تحقیق؛
2. آشنایی با چارچوب نظرییا تجربی مسئله تحقیق؛
3. آشنایی با روش‌های تحقیق به كار گرفته شده در پژوهش‌های گذشته.
برای رسیدن به این اهداف، توجه به این نكات ضروری است:
الف) انتخاب منابع اطلاعاتی مرتبط با مسئله تحقیق؛
ب) ارائه مطالب از كلی به جزیی(عمومی به اختصاصی)؛
ج) اجتناب از بیان مطالب مجرد و بدون رابطه با یكدیگر؛
د) تنظیم مطالب به طور سازمان‌دهی شده، همراه با روندهای منطقی؛
ه) ارائه نتایج مطالعات قبلی و نقد آنها.
5. دست‌یابی به منابع مربوط به موضوع تحقیق
این بخش از وقت‌گیرترین فعالیت پژوهشی است. پژوهشگر قسمت عمده‌ای از وقت خود را به شناسایی و مطالعه منابع مربوط اختصاص می‌دهد.انجام این مطالعه به پژوهشگر كمك می‌كند تا درباره موضوع پژوهش و حوزه‌ای كه تحقیق به آن تعلق دارد، به بینش عمیقی دست یابد.
مطالعه منابع عبارت از مطالعه كلیه منابع است كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم، با موضوع پژوهشیارتباط دارد. این مرحله از پژوهش باید قبل از انجام تحقیق،یعنی زمانی كه پژوهشگر طرح پژوهشی خود را برنامه‌ریزی می‌كند، انجام شود. این مطالعه اهداف زیادیدارد، از جمله:
1.تعیین متغیرهای اساسی: یعنی مشخص كردن متغیرهایی كه پژوهشگر علاقه‌مند به تعیین روابط آنهاست؛
2. تشخیص آنچه انجام شده و آنچه باید انجام شود.برای جلوی از تكرار كار دیگران مطالعه در گذشته ضروری است.این آثار می‌تواند نقطه شروع كارهای آتی باشد. (خلاصه كردن كارهای پیشین كار باارزشی است.)؛
3. تعیین معانی روابط: متغیرهایی كه در مسئله و فرضیه پژوهشی مطرح می‌شود، باید شناسایی، نام‌گذاری و تعریف شوند. برای انجام پژوهشی معنی‌دار، باید رابطه بین متغیرها كشف، بررسی و مطالعه شود.
6. جست‌وجوی پژوهشگر در تحقیقات پیشین
هر پژوهش علمی كه صورت می‌گیرد، بر پایه‌ها، اركان و نتایج مطالعات و تحقیقات پیشین استوار است. این پیشینه با تحقق جدید ممكن است دو وضعیت داشته باشد:
الف) ارتباط مستقیم با موضوع و مسئله اصلی تحقیق جدید؛
ب) ارتباط غیر مستقیم با موضوع و مسئله اصلی تحقیق جدید.
پژوهشگر باید سعی كند مرتبط‌ترین دست‌آوردهای تحقیقات پژوهشگران قبلی را شناساییكند و دریابد كه دیگران تا چه حد درباره مسئله تحقیقی او كار كرده یا به آن نزدیك شده‌اند و به عبارتی چه ابعادی از مسئله تحقیق،بررسی شده و چه ابعادی بررسی نشده است.برای این كار می‌تواند از اینمنابع استفاده كند:
1. كتاب‌ها و مجلات تخصصی موجود در كتاب‌خانه‌ها؛
2. استفاده از شبكه اینترنت؛
3. بهره‌گیری از پایان‌نامه‌ها و تحقیقات صورت گرفته قبلی؛
4. راهنمای چكیده پایان‌نامه‌ها كه به وسیله مركز اسناد و مدارك علمی ایران، وابسته به معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و آموزش عالی تهیه می‌شود.
بنابراین، تحقیق جدید را باید به گونه‌ای طراحی كند كه با مطالعات پیشین ارتباط مستقیم داشته باشد. هر قدر تعداد ارتباط‌ها و پیوندهای ممكن یك مطالعه با مطالعات پیشین و تئوری‌های موجود بیشتر باشد، اهمیت و سهم آن مطالعه در بسط دانش آدمی بیشتر خواهد بود. این نكته از آن جهت مهم است كه از پیشرفت‌های تازه و رشد و گسترش‌هایی كه در همان زمینه به عمل آمده است، آگاه می‌شویم. هدف پژوهشگر همواره، باید این باشد كه از همه چكیده‌ها یا خلاصه مقاله‌های علمی كه با حوزه تخصصی او مربوط می‌شود، آگاه باشد. چكیده یا خلاصه‌ها، پژوهشگر را از محتوای گزارش، مدل علمی به كار رفته، نتایجی كه به دست آمده و چگونگی تناسب یافته‌ها با فرضیه مورد آزمون، آگاه می‌كند.
7. فرآیند تهیه پیشینه تحقیق
1. مشخص كردن توصيف‌گرها، واژه‌ها يا عبارت‌های كليدی مرتبط با مسئله مرتبط با مسئله
2. مشخص كردن منابع از قبيل نمايه‌ها و چكيده‌نامه‌ها و…
3. مشخص كردن عناوين مقاله‌ها يا گزارش‌های بالقوه
4. جايابی نسخه مقاله‌ها يا گزارش‌ها برای بررسی
5. حذف مقاله يا گزارش‌های نامربوط
6. طبقه‌بندي مقاله‌ها يا گزارش‌ها بر حسب موضوع يا اهميت
7. تهيه چكيده يا خلاصه از گزارش‌هاي مربوط
8. تهيه يك كتاب‌شناسي كامل
9. تهيه مقاله يا گزارش‌هاي منتخب
10. تدوين چهارچوب نظري تحقيق
8. كاركردهای پیشینه تحقیق
1. محدود كردن و صورت‌بندی جدید از مسئله تحقیق (اصل تحدید مسئله): در صورتی كه مسئله مهمی تعریف شده باشد، پس از جمع‌آوری اطلاعات متوجه می‌شویم كه تا چه حد اطلاعات لازم را در اختیار داریم.قبل از مطالعه كامل منابع لازم است با مطالعه‌ای مقدماتی آغاز كنیم.مطالعه كامل منابع به محقق كمك می‌كند كه بیان مقدمات مسئله را به طور مفصل، جامع و عملی بیان كند.
محقق در تحقیق بهتر است مسئله محدودی را انتخاب و آن را به طور كامل بررسیكند، نه اینكه مسئله‌ای گسترده را شروع كند و به صورتی ضعیف و ناقص به پایان برساند.
(انتخاب مسئله از طريق)
علايق و سؤالات ناشی از مطالعه
درك فرصت‌ها، تهديدات و واقعيات
جذاب بودن پيشنهادهای محققان قبلی
سفارش خاص
درك كلی از مسئله
بهره‌گيري از شاه‌راه‌هاي اطلاعاتي
فراهم‌آوری پيشينه تحقيق در سه سطح جهانی، ملی و سازماني
بهره‌گيری از چكيده پايان‌نامه‌ها و مراكز جمع‌آوری تحقيقات برای اسناد و منابع
راه‌حل مناسبی وجود دارد
مبهم است
راه‌حلی وجود ندارد
تعريف مجدد و صورت‌بندی جديد از مسئله
جست‌وجوی روش‌های اجرايی برای به كارگيري راه‌حل‌های شناسايی شده در پيشينه تحقيق
شروع فرآيند
نقش بررسی پيشينه تحقيق در شكل‌گيری و صورت‌بندی مسئله تحقيق(خاكی، 1386، ص171)
2. تعیین درجه و مهم بودن متغیرها: این كار، برای فرضیه‌سازی اطلاعاتی را فراهم می‌آورد تا متغیرهایی كه مهم هستند و كیفیت مسئله مورد نظر را تحت تأثیر قرار می‌دهند، شناسایی شوند و در تحقیق به آن توجه شود.
3. پیدا كردن نگاه جدید به مسئله: در جریان مطالعه منابع ممكن است محقق به برداشتی بی‌نظیر و خلاق دست یابد كه ارزش نگاه دوباره به مسئله را ایجاد می‌كند.
4. پرهیز از به كار بردن روش‌های بی‌نتیجه: محقق در مطالعه باید آن دسته از روش‌هاییرا كه در تحقیق مفید و مؤثر نبوده‌اند، شناسایی كند تا دچار تكرار بیهوده نشود.
5. ایجاد بینش نسبت به روش‌ها: آگاه شدن از روش‌های اجرا، انواع وسایل اندازه‌گیری، آزمودنی‌ها و شیوه‌های به كار برده شده به وسیلهمحققان گذشته، بینش زیادی به محقق می‌دهد.پژوهشگر از طریق مطالعه منابع، به اصلاح و تغییر معنادار در طرح تحقیق نایل می‌آید.
6. پرهیز از تكرار كارهای انجام شده: انجام هر تحقیقی مستلزم صرف هزینه و زمان است. از این رو باید گفت هر تحقیقی وقتی ارزشمند است كه بتوان در پرتوی دست‌آوردهای آن راه جدیدی را شناسایی كرد. بررسی پیشینه تحقیق كمك می‌كند كه دوباره‌كاری بیهوده صورت نگیرد.
7. آگاهی بر درجه مهم بودن مسئله: بررسی تلاش‌های صورت گرفته، درباره یك مسئله، درجه اهمیت آن مسئله را آشكار می‌كند. مطالعه پیشینه به پژوهشگر اطمینان نسبی می‌دهد كه «مسئله تحقیق» از اهمیت برخوردار بوده و از سوی پژوهشگر به آن توجه شده است. (خاكی،1386، ص174)
9. بایسته‌های بررسی در پیشینه تحقیقات
میزان تلاش و جست‌وجوی محقق در پیشینه تحقق بر اساس این موارد سنجیده می‌شود:
1. جست‌وجوی منابع هر چه مرتبط‌تر با موضوع و مسئله تحقیق:این ارتباط را می‌توان از طریق جست‌وجوی متغیرها و واژه‌های كلیدی در متون مورد نظر، پی‌گیری و بررسیكرد كه تا چه حد مطالب مطرح شده، ارتباط نزدیك‌تر و دقیق‌تری با مسئله تحقیق دارد.
2. جست‌وجوی منابع معتبرتر: این منابع به اعتبار پیشینه تحقیق می‌افزاید و مشروط به شرط جست‌وجوی جامع است.
3. جست‌وجوی منابع اصلی: منابع مورد تحقیق هر چه به زبان اصلی نزدیك‌تر باشند، بهتر است.
4. جست‌وجوی منابع جدیدتر: با توجه به تحول مدام اندیشه و تفكر بشری، هر روز مطالب جدیدی به علوم افزوده می‌شود كه گاه ناقض یا تكمیل‌كننده نظریات قبلی هستند. از این رو در تهیه پیشینه تحقیق، تاریخ انتشار منبع مورد نظر و نزدیك بودن آن به زمان كار محقق، نقش تعیین‌كننده‌ای دارد. به همین دلیل، برخی توصیه می‌كنند كه محقق در پیشینه تحقیق بیشتر در پیبهره‌گیری از مجلات تخصصیباشد كه آخرین یافته‌ها را منتشر می‌كنند؛ زیرا به طور معمول این یافته‌ها با تأخیر بیشتری در كتاب‌ها می‌آیند. (خاكی،1386، ص176 ـ 175)
