شاخص‌سازی برای مفهوم

محروميت
روانی
سياسی
اجتماعی
اقتصادی
جسمی
نداشتن مهارت
نداشتن نقش ارزشمند
انزوای اجتماعی
مشخص كردن مهارت‌ها
سؤال براي تعيين مهارت‌هاي پاسخگو:
مقياس درون‌گرايي، برون‌گرايي
مقياس جرئت و جسارت
سؤال برایتعيين جنس ـ شغل و وضعيت
مشخص كردن نقش‌های ارزشمند
عوامل انزوا
شاخص‌های اجتماعی
تعداد دوستان
ارتباط با خانواده
سازمان‌هاي درگير
ارتباط با همسايه(خاكی، 1386، ص109)

6. طبقه‌بندی معرف‌ها

معرف‌های تحلیلی: بر مبنای تحلیل معنا، با مفهوم مورد نظر رابطه مستقیمیداشته باشد، مثل قاطعیت برای مدیر.
معرف‌های تحقیقی: رابطه غیر مستقیم و احتمالی با مفهوم مورد بررسی دارند. مثلاً برای تفكیك مدیران عالی و میانی میزان دستمزد را در نظر می‌گیریم.
طبقه‌بندی نوع دوم برای معرف‌ها
معرف‌های تعریفی: مدیریتی است كه تحصیلات دانشگاهی‌اش حداقل لیسانس مدیریت است.
معرف‌های وابسته: با صفات متعدد تعریف می‌شود.طبقه مدیران عالی فقط دستمزد نیست، بلكه نیاز به چند معرف دارد.
برای مثال، معرف‌های وابسته درونی برای مدیران عالی عبارتند از:
1. بالاترین سطح مدیریت در سلسله‌مراتب سازمانی؛
2. درآمد زیاد؛
3. تحصیلات عالی؛
4. اتومبیل با راننده و معرف وابسته بیرونی مانند نوع ماشین و مبلمان گران‌قیمت محل كار.
ویژگی‌هاییك معرف مناسب
1. در ارتباط بودن؛
2. حتی‌الامكان قسمت زیاد و عناصر مهم یك مفهوم را در برگیرد و بسنجد؛
3. تعداد معرف‌ها باید كافی باشند تا مفهوم را حتی‌الامكان كامل بررسیكنند؛
4. باید خود دقیق و بدون ابهام باشد؛
5. تشخیص آن به وسیله دیگران نیز ممكن باشد. (به عنوان معرف).
برای افراد توفیق طلب (مفهوم): جنبندگی به كار (متغیر)، ناتوانی در استراحت كردن (متغیر)، ناشكیبایی در غیر اثربخشی(در بی‌كفایتی) (متغیر)، موفقیت و توفیق در كار (معرف)، سخت بودن فعالیت نكردن (معرف)، ترجیح تفریح دیگران بر خود (معرف).

هشتم ـ چارچوب نظری

الگویی است كه فرد پژوهشگر بر اساس آن درباره روابط بین عواملیـ كه در ایجاد مسئله مهم تشخیص داده شده‌اند ـ نظریه‌پردازی می‌كند. این نظریه می‌تواند ضرورتاً سخن پژوهشگر نباشد، بلكه به طور منطقی از نتایج تحقیقات قبلی پیرامون مسئله نشئت گرفته شود. به طور خلاصه، چارچوب نظری به رابطه بین متغیرهایی همچون مستقل، وابسته، مداخله‌گر و تعدیل‌گر كه تصور می‌شود در دگرگونی شرایط مورد بررسی نقش دارند، می‌پردازد. ایجاد چنین چارچوب نظری، در برقراری و ساخت فرضیه‌ها و آزمون‌ آنها و همچنین تكمیل درك پژوهشگر و مسئله تحقیق، كمك می‌كند.
به طور كلی، می‌توان گفت چارچوب نظری پایه‌ای است كه تمام طرح یا پروژه تحقیقاتی بر روی آن قرار می‌گیرد. یك شبكه منطقی، توسعه یافته، توصیف شده و كامل بین متغیرهایی است كه از طریق فرآیندهایی مانند مصاحبه، مشاهده و بررسی ادبیات موضوع، مشخص شده‌اند و این متغیرها با مسئله تحقیق در ارتباطند.
بعد از شناسایی متغیرهای مناسب باید شبكه ارتباطات بین متغیرها به درستی بنا شود، به نحوی كه بتوان فرضیه‌های مربوط را به ایجاد و بعدهاآزمود. بر پایه نتایج حاصل از آزمون فرضیه‌ها، معلوم می‌شود تا چه حد با كمك یافته‌های تحقیق می‌توان مسئله را حل كرد. از این رو، تهیه چارچوب نظری در فرآیند تحقیق گام مهمیاست. تحقیقات پیمایشی، پایه‌ای محكم برای ایجاد چارچوب نظری است.
بنابراین، چارچوب نظری مجموعه‌ای از مفهوم‌های دارای ارتباط متقابل است كه پژوهش را هدایت و تعیین می‌كند چه چیزهاییباید سنجیده شوند و پژوهش به دنبال چه نوع روابط آماری است.وقتی چارچوب نظری در پژوهش قیاسییا فرضیه آزما به كار می‌رود، ارتباط بین متغیرها را باید به صورت منطقی نشان دهد.این چارچوب روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته، متغیرهای تعدیل‌گر، كنترلی و حتی نامربوط و مداخله‌گر را به شیوه علمی و منطقی توضیح می‌دهد. تعیین چارچوب‌های نظریپس از مطالعه‌های اكتشافیاست كه در زمینه آنها هنوز شما چیز زیادی در مورد مسئله یا موضوع پژوهش نمی‌دانید و با مطالعه اكتشافی به اطلاعات اولیه و دورنمای تحقق دست می‌یابید.

ادامه دارد …

. انواع تعریف

معمولاً برای اشاره به چیز خاصی، نام، نشانه یا نمادی خاص به كار می‌رود و مشخص كردن واژه‌های نارسا و نامفهوم را تعریف می‌گویند. در تعریف واژه دو نكته اهمیت دارد:
1. تعریف باید طوری باشد كه فضای مفهوم به طور پایدار تثبیت شود تا همه افراد از آن مفهوم فقط یك مطلب را بفهمند و امكان تغییر مفهوم و تعبیر گوناگون نباشد؛
2. تعریف با وجود دقیق بودن، باید ساده و از اصطلاحات غامض، دور و دارایفضای مفهومی مشخص و صریحی باشد. (همان، ص51)
انواع تعریف: وضعی:تعریفی است كه محصول فكر بشر بوده و از این نظر، پیشینی و قطعی و تغییرناپذیر است، مثل انسان چیست؟ انسانی فانی است.
عملیاتی(تجربی): تعریفی است كه محصول تجارب بشر در طول تاریخ است، مانند:چون سقراط انسان است، پس فانی است [فانی شدن، تجربی است.ریشه و اساس آن تجربه است.بشر سال‌ها گذشته تا به این فهم رسیده است]. (ساده،1375، ص61)
انواع دیگر تعریف: مفهومی:شرح‌هایی كه در فرهنگ واژه‌ها می‌آورند. هوش یعنی عقل عملی، ذكاوت و تیزی ذهن.
اسمی:چیزی درباره واقعیت بیان نمی‌كنند. از این رو، نه درست هستند و نه غلط. برای مثال، سازمان به جای شخصیت حقوقی كه دربرگیرنده امكانات سخت‌افزار و نرم‌افزاری است.
تحلیلی:به صورت تجربی به دست می‌آید كه این واژه در بین افراد یك جامعه دارای چه معنا یا معانی است. هر جامعه‌اییك معنایی دارد.
تجزیه‌ای:روشی نسبتاً دقیق است كه واژه را كاملاً صریح، مشخص و محدود می‌سازد.
تعریف واقعی:هدفش تعیین یك ماهیت یا یك واژه با سؤالاتی شبیه «یعنی چه؟ چیست؟»است.

5. تفاوت تعاریف مفهومی و عملیاتی

تعریف مفهومی:

از تعریف یك واژه به وسیله واژه‌های دیگر اشاره دارد. تعریف عملیاتی بر ویژگی‌های قابل مشاهده استوار است و فعالیت‌های محقق را در اندازه‌گیرییا دست‌كارییك متغیر مشخص می‌سازد. (سرمد، بازرگان، حجازی، 1385، ص16)
در تعریف عملیاتی(عملی)، مجموعه روش‌‌های توصیف‌كننده، فعالیت‌هایی است كه انجام آن به گونه تجربی، وجود یا میزان پدیده‌ای را كه یك مفهوم معرف آن است، محقق می‌سازد.چنین تعاریفی معانی مفاهیم را لمس‌پذیر می‌سازد و روش‌های اندازه‌گیریرا ـ كه ملاك‌هایی برای كاربرد تجربی مفاهیم به دست می‌دهد ـ طرح و خلاصه می‌كند. همچنین معلوم می‌كند برای آنكه پدیده مورد تعریف را در دامنه تجربه پژوهشگر قرار دهید، باید چه كاری انجام دهید و چه چیز را مشاهده كنید.بدین ترتیب، معناییك مفهوم به گونه كامل و جامع از طریق تعریف عملیاتی آن مشخص می‌شود. یك تعریف عملی از هوش می‌تواند نمره‌هاییك آزمون باشد. (همان، ص63)
یك تعریف عملیاتی نشان می‌دهد كه پدیده معینی وجود دارد و دقیقاً مشخص می‌كند كه آن پدیده چگونه و ترجیحاً در چه واحدهایی اندازه‌گیری می‌شود كه به آن تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر می‌گویند.
در تعریف عملیاتی تجربی، تعریف، جزئیات دست‌كاری متغیری را كه باید به وسیله پژوهشگر صورت گیرد، مشخص می‌سازد. پژوهشگر سعی می‌كند با استفاده از یك شیوه معین، پدیده مطالعه‌شده را بررسی كند. برای مثال، تعریف عملیاتی ناكامی[1]را ـ كه معرف‌های آن بی‌توجهی به دیگران، شركت نكردن در فعالیت‌های گروهی و تمایل به فعالیت‌های انفرادی، است ـ به مفاهیم قابل مشاهده تبدیل می‌كند.

ميزان فراگيري دانش‌آموزان طی سه ثلث
موقعيت تحصيلی دانش‌آموزان در يك ثلث
نمره علوم
نمره فارسی
نمره حساب
نمره انشاء
آموزگار در این مرحله توانسته است به یكی از دو مفهوم مورد نیاز برای ساختن فرضیه خود،یعنی مفهوم میزان فراگیری دسترسی پیدا كند، اما این وصول از طریق اقداماتی بوده است. اكنون می‌توان تعریفی از این مفهوم نیز به دست داد: میزان فراگیری دانش‌آموزان عبارت از موقعیت‌های تحصیلی آنان در طییك سالاست، اما منظور از موقعیت‌های تحصیلی چیست؟ بر اساس اقداماتی كه معلم به انجام رسانده، تعریف آن چنین است: معدل‌های سه ثلث هر دانش‌آموز در پایان سال تحصیلی موقعیت‌های تحصیلی او را روشن می‌كند. در واقع، موقعیت‌های تحصیلی دانش‌آموزان، حكم سازه را دارند.

آموزگار در مورد مفهوم دوم مورد نیاز، باید مشاهدات دیگر خود را در مورد تعداد مراجعات والدین دانش‌آموزان، برای مذاكره درباره وضع فرزندان خود در طول یك ثلث را در نظر بگیرد. هدف والدین از این حضور و مذاكرات،«نظارت بر فعالیت‌های درس» فرزندان خود است و هدف غایی آنان از این كار،«رسیدگی به وضع تحصیلی» آنهاست.به این ترتیب، آموزگار به مفهوم دوم فرضیه خود نیز دست می‌یابد. ناگفته نماند كه «نظارت بر فعالیت‌های درسی» دانش‌آموزان به عنوان سازه تلقی می‌شود.
رسیدگی به وضع تحصیلی فرزندان مفهوم

نظارت بر فعالیت‌های درسی فرزندان سازه

مراجعات والدین متغیر

اكنون آموزگار قادر به فرضیه‌سازی است و می‌تواند بگوید: رسیدگی والدین به وضع تحصیلی فرزندان در میزان فراگیری آنان مؤثر است یا «هر چه رسیدگی والدین به وضع تحصیلی فرزندان بیشتر باشد، میزان فراگیری آنان بیشتر می‌شود». (ساده، 1375، ص54 ـ 53)
نتیجه‌گیری: گفته شد مفهوم عبارت از امری كلی و انتزاعی حاصل از حوادث جزیی مورد مشاهده و برعكساست.
در بحث عملیاتی كردن: مشهود عبارت از امور جزیی و خاص قابل مشاهده است كه از امری كلی و انتزاعی سرچشمه می‌گیرد. یك مفهوم، انتزاعی‌تر از یك سازه است و یك سازه كلی‌تر از یك متغیر. به دیگر سخن، سازه‌ها در سطح پایین‌تری از ذهنیت قرار دارد.در نتیجه، عینیت آنها نسبت به مفاهیم بیشتر است؛یعنی می‌توان گفت فاصله سازه‌ها با واقعیت‌ها و امور قابل مشاهده، كمتر از فاصله مفاهیم با واقعیت‌های مورد مشاهده است. در اینجا لازم است فرقی را كه فلاسفه بین حقیقت و واقعیت قائلند، ما نیز بین مفهوم و مشهود قائل شویم. واقعیت از دید فلسفی، عبارت از امریاست كه واقع می‌شود و به همین دلیل، یك امر واقع، قابل مشاهده است؛ در حالی كه حقیقت، امری كلیاست؛در نتیجه، نمی‌توان آن را مشاهده كرد. همین‌طور یك امر در حالت مفهومی قابل رؤیت و اندازه‌گیری نیست، مثل هوش. محقق می‌تواند با یك تعریف از مفهوم از میزان انتزاعی و كلی بودن آن بكاهد و آن را به سازه تبدیل كند و با تعریف مجددی، سازه را به حد مشهود برساند. مشهود پدیده‌ای قابل مشاهده و اندازه‌گیریاست.(خاكی،1378، ص54 ـ 53)

فرآیند مفهوم‌سازی و عملیاتی كردن

مفهوم

مرحله عملیاتی كردن

سازه مفهوم
مشهود (متغیر) سازه
مرحله مفهوم‌سازی

مشهود

الف) مثال برای حركت از مفهوم به مشهود یعنی عملیاتی‌سازی

تئوری منزلت اجتماعی ماكس وبر
فرضیه: افراد دارای منزلت اجتماعی ـ اقتصادی مشابه، از خرده فرهنگ خاص و معینی برخوردارند. برای مشاهده چنین رابطه‌ای باید زمینه‌های اندازه‌گیری مفاهیم موجود در فرضیه بالا فراهم آید.بنابراین، محقق باید ابتدا سازه‌ها را برای مفاهیم منزلت اجتماعی ـ اقتصادی و خرده فرهنگ در نظر بگیرد.
این سازه‌ها از طریق تعاریفی كه وی برای هر یك از مفاهیم یاد شده به عمل می‌آورد، قابل دست‌یابی‌اند. ممكن است این محقق برای منزلت اجتماعی ـ اقتصادی چنین تعریفی را در نظر بگیرد: مجموعه‌ای از شاخص‌های درآمد، شغل و تحصیلات افراد، منزلت اجتماعی ـ اقتصادی آنها را تشكیل می‌دهد. این سه شاخص در اصل سه سازه محسوب می‌شوند.با این تعریف، محقق خود را از مرحله مفهوم به مرحله سازه؛یعنیعینیت و امكان اندازه‌گیری منزلت اجتماعی ـ اقتصادی افراد، نزدیك‌تر كرده است.
محقق باید برایرسیدن به مرحله مشاهده و اندازه‌گیری، برای سازه‌های بالا، این سؤال را طراحی كند:چگونه شغل، تحصیل یا درآمد قابل رؤیت است؟ پاسخ به سؤال دربرگیرنده تعریفیاست كه پژوهشگر از هر یك از شاخص‌های سه‌گانه بالا به عمل می آورد:

1. تحصیل عبارت از تعداد سال‌های آموزش رسمی افراد است؛
2. درآمد: عبارت از مجموعه دریافتی‌های ماهانه، هفتگییا روزانه افراد، اعم از نقد و غیر نقدی(ارزاق، اجناس، تسهیلات) است.
شغل: فعالیت روزانه افراد كه در ساعت معینی از روز همراه با وظایف و مسئولیت‌ها و اختیارات معینی، انجام می‌گیرد.

(مفهوم) ‘ منزلت اجتماعی ـ اقتصادی افراد
درآمد افراد
تحصيلات افراد
شغل افراد
دريافت‌هاي ماهانه افراد
مجموع آموزش‌های
رسمي افراد
مجموع وظايف، مسئوليت‌ها و اختيارات شغلی
فرآيند عملياتی كردن مفهوم منزلت اجتماعی
سازه

متغيرها
با توسل به تعریف عملی بالا: پژوهشگر خود را در سطح مشهود،یعنی مشاهده و اندازه‌گیری مفاهیم ملاحظه می‌كند؛ چراكه تعداد سال‌های تحصیلی و دریافت‌ها قابل اندازه‌گیری است.

ب) مثال: حركت از مشهود به طرف مفهوم یا مفهوم‌سازی

آموزگاری در پایان ثلث اول، نمره امتحان دروس علوم، فارسی، حساب و انشای شاگردانش را در كارنامه هر یك از آنان وارد می‌كند. این نمره گویای فعالیت‌های درسی و تحصیلی دانش‌آموزان طییك ثلث است و در مجموع به منزله مشهودات آموزگار است. او قصد دارد از مشاهدات خود (نمره خام شاگردان) به ساختن فرضیه بپردازد. او می‌داند هر فرضیه حداقل از دو مفهوم شكل می‌گیرد.از این نظر او سعی می‌كند در درجه اول با به دست آوردن معدل دانش‌آموزان خود،«موقعیت تحصیلی» هر دانش‌آموز را مشخص كند و سپس با مقایسه معدل سه ثلث دانش‌آموزان، میزان فراگیری آنها را محاسبه كند.

ملاك‌های ارزش‌یابی مفاهیم تجربی

1. پایایی: یعنی مشاهده‌كنندگان در گزارش از پدیده‌هاییكسان، توافق داشته باشند (توافق 80تا 90% كافی است)؛
2. انتزاعی بودن: مفاهیم تجربی با در نظر گرفتن محدودیت‌های زمانی و مكانییا هر دوی آنها، باید آغاز و پایانی داشته باشند؛
3. ادراكی: مشاهده‌كننده با حداقل فعالیت كه انجام می‌دهد، مفهوم را درك كند؛
4. ارتباط با برخی مفاهیم نظری: بعد از مشاهده مفاهیم تجربی، شخص بتواند برای آن مفاهیم نظری، همتا و مقابل آن را پیدا كند؛
5. سادگی: برای مفاهیم نظری و تجربی معناییكسانی دارد. وقتی مفهومی ساده و روشن است كه پژوهشگران پس از مشاهده عینی آن در معنای آن توافق داشته باشند. (دلاور،1376، ص39 ـ 32)
3. عملیاتی كردن مفهوم
منظور از عملیاتی كردن، قابل مشاهده ساختن یك تئوری و پیش‌بینیراه‌هایاندازه‌گیری آن است. اگر مفهوم پدیده‌ای غیر قابل رؤیت باشد، عملیاتی كردن به معنای قابل رؤیت كردن و یافتن مصداقی عینی و واقعی، برای مفهوم است.
سازه تحقیقی و ارتباط آن با مفهوم
1. برخی مفاهیم با واقعیت‌ها و چیزهایی كه توصیف می‌كند، ‌ارتباط نزدیكی دارد، مانند اینكه مفهوم میز را می‌توان با نشان دادن به میزهای معینی به آسانی بیان كرد؛
2. برخی مفاهیم به سادگی قابل بیان نیست، مثل مفهوم طرز فكر، یادگیری، نقش انگیزش، اینها تجرید‌های عالی‌تر از رویدادهای محسوس و ملموسند.لذا باید آنها را استنباط دانست كه با سطح انتزاع بالاتر ساخته می‌شود كه به آن سازه می‌گویند. سازه هم یك مفهوم است، اما دارای معانی اضافی هم است كه به گونه‌ای ارادی و خودآگاه براییك هدف خاص علمی، اختراع یا پذیرفته شده است.مثلاً هوش یك مفهوم انتزاعی است و از مشاهده رفتارهای هوشمندانه یا غیر هوشمندانه ساخته می‌شود. هوش به سازه‌های دیگر نیز ارتباط می‌یابد، مثل پیشرفت تحصیلی كه به نحوی تابع هوش است. همچنین هوش باید طوری تعریف شود كه قابل مشاهده و اندازه‌گیری باشد.
مفهوم یعنی چیزی فهمیده می‌شود و سازه یعنی چیزی كه لفظ بر آن، واقع می‌شود یا نامی به آن اطلاق می‌شود. برای مثال، فرق اجاق با منقل این است كه هر دو وسیله نگه‌داری آتشند؛ولیدر یكی آتش لجام‌گسیخته و در دیگری مهار شده و تحت كنترل است. یكی جای ثابت دارد و دیگری متحرك است. دانه سفید را برف، اما دانه‌ای درشت‌تر و منجمدتر را تگرگ می‌نامند.
وقتی اشیا، نام و نشانی می‌یابند و عنوان‌دار می‌شوند، فهم و درك آنها آسان‌تر می‌شود كه به آنها سازه می‌گویند.

مفاهیم،چهارچوب،فرضیه و پیشینه شناسی تحقیق

یكی از مهم‌ترین نمادها در زبان، در زمینه پژوهش علمی است. علم برای تشریح دنیای تجربی با تشكیل مفاهیم آغاز می‌شود و هر پژوهشگر به منظور درك روابط موجود بین داده‌های خود ناگزیر به كاربرد آنهاست. (خاكی،1386، ص34)
در حقیقت، مفاهیم بلوك‌هایی هستند كه ساختمان نظریه به وسیله آنها ساخته می‌شود. در مفاهیم باید ملاك‌هایی چون اهمیت و اعتبار تجربی، سودمندی، ثبات درونی، عملیات ریاضی و قابلیت تبدیل شدن به كمیت و سادگی، رعایت شود.
1. تعریف مفهوم
باید دانست كه تعریف مفهوم، انتزاع یا برداشتی است كه ما از یك شئ، پدیده، ویژگییا به طور كلی امری می‌كنیم و آن را در قالب واژه یا اصطلاحی بیان می‌كنیم. مفاهیم، اصطلاح‌های مجردی هستند كه برای توصیف یا فهماندن تجربه یا منظور كاربران به كار می‌روند. (همان، ص214) برخی مفهوم‌ها به صورت عینی قابل مشاهده، لمس و اندازه‌گیری هستند و در زمان و مكان خاصی می‌توان آنها را مشاهده و اندازه‌گیری كرد؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های واقعییا تجربی گفته می‌شود؛ اما مفهوم‌هایی وجود دارند كه از هرگونه شرایط زمانی و مكانی مستقل‌اند و مشاهده و سنجش آنها دشوار و گاه ناممكن است؛ نظیر عاطفه، وطن، ارتباط و نظایر اینها؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های مجرد یا نظری گفته می‌شود. (بیابانگرد،1382، ص215)
2. رعایت ملاك‌ها در مفاهیم نظری
در حقیقت، مفاهیم یك دورنماو راهی برای مشاهده پدیده‌های تجربی از طریق مفهوم‌سازی است. مفهوم یك پدیده نیست، بلكه نمادی از یك پدیده است.در هر تئوری مفاهیم از حساس‌ترین و مهم‌ترین عناصر هستند؛ زیرا شكل و محتوای آنها را تعریف می‌كنند. (هومن،1373، ص90 ـ 89)
برایانتخاب مفاهیم باید ملاك‌های زیر را در نظر داشته باشیم:
1. اهمیت و اعتبار تجربی: منظور این است كه هر یك از مفاهیم نظری باید پژوهشگر را به یك یا چند مفهوم تجربی راهنمایی كند؛ چون مفاهیم نظری مستقیماً قابل مشاهده و اندازه‌گیری نیستند و از طریق مشاهده و اندازه‌گیرییك یا چند مفهوم تجربی، آزمون می‌شوند؛
2. سودمندی یا اثربخشی: منظور تعداد ارتباط‌هایی است كه یك مفهوم می‌تواند با مفاهیم دیگر داشته باشد. مفاهیم مطلوب باید توان ارتباط با مفاهیم زیادی را داشته باشد تا امكان آزمون تجربی این ارتباط‌ها به مشاهده بیشتری منجر شود؛
3. ثبات درونی: در توضیح مفاهیم نظری نباید تناقض درونی وجود داشته باشد؛ نه در معنای مفاهیم و نه در توضیح آنها؛
4. عملیات ریاضی: اینكه مفهوم قابلیت تبدیل شدن به كمیت را داشته باشد و پژوهشگر بتواند در توضیح آن از نمادهای ریاضی استفاده كند؛
5. سادگی: توضیح مفهوم نزد افراد، متفاوت است. (خاكی،1386، ص38 ـ 36) برای فهم مشترك، ساده‌سازی مفهوم اهمیت دارد.بنابراین، باید سعی شود مفهوم به آسانی قابل فهم باشد و بهره‌گیران در معنای آن توافق داشته باشند.

یک سوره اش علی و یک سوره اش حسین
یک سوره اش انجیل عیسی بن مریم است
لفظی از آن شفا و لفظی دگر دواست
دیگر چه حجتی چنین حد معظم است؟
حقی که در دستان خلقت امانت است
آن ملجا امنی که هر دم دمادم است
هفتاد بطن دارد و هر بطن در دلش
هفتاد بطن دیگری در خویش عالم است
قران هدای متقین هادیِ راه راست
قرآن کتابِ عاشقیِ مکتب خداست
از صوت قرآن نیست اصواتی لطیف تر
با لهجه ای از تار ابریشم ظریف تر
نادی آن امین رسول صدق و راستی
دنیا به خود ندیده از قرآن شریف تر!
دست خداست بر سر ایتام بی پناه
باشد به هر ناحق و نااهلی حریف تر
پاک و منزه مانده از تحریف و انحراف
چون اشک چشم طفلی و بل هم نظیف تر
قرآن هدای ِ متقّین هادی به راه راست
قرآن کتاب ِعاشقی مکتب ِ خداست
هم مخزن الاسرار و هم کنز السعادت و
هم جنت الکمال ِ محمود خاتم است
یا ایها البشر کدامین سوی می روید ؟
کین روح سرلوح تمام عوالم است
یک جلوه اش آل عبای رسول ِ حق
خلّاق آن خدای ِ رحمان و حاتم است
فرزانگان دانند قرآن را چه وسعتی است
دریای پنهان گشته در اعماق زمزم است

سروناز سادات فراحی

كليد واژه:

كلماتي است برآمده از متن، مرتبط با موضوع اصلي كه خواننده با مطالعة آنها، به محتواي اصلي پژوهش پي مي­برد. در حقيقت، كليد واژه­ها، در حكم موضوعات جزئي هستند که پس از چكيده مي­آيند. واژگان كليدي به خواننده كمك مي­كند تا پس از خواندن چكيده و آشنايي اجمالي با روند تحقيق، بفهمد چه مفاهيم و موضوعاتي در اين اثر مورد توجه قرار گرفته است. هم چنین کلیدواژه­ها در نقش نمایة یک متن علمی هستند. انتخاب درست کلیدواژه­ها به نمایه­سازی استاندارد متون در فضای مجازی کمک می­کند و دسترسی مخاطبان را به اثر پژوهشی تسهیل می­نماید. كليد واژه­ها باید با واژه­های اصلي عنوان و مسأله تحقيق و در حد امكان با سرفصل­ها تناسب داشته باشد. میانگین کلید واژه ها 5 تا 7 کلمه است.

دستورالعمل چکیده نویسی

به هنگام چکيده‌نويسي، بايد دقت کنيم تا با آسيب­هاي زير مواجه نشويم:
الف) تبديل چکيده به فهرست؛ چکيده هرگز مروري بر مباحث رساله نيست.
ب) تبديل چکيده به طرح مسئله؛ برخي از افراد، در چکيده به شرح و تفصيل موضوع پايان‌نامه، مسائل آن و ضرورت بحث از مسئله مي‌پردازند که نادرست است. البته بيان اجمالي مسئله نيز از مباحث چکيده است، اما سهم آن، متناسب با سهم حجم چکيده است، نه اينکه اهم مطالب چکيده بر محور بيان مسئله بنا شده باشد.
ج) ارجاع به مآخذ: رويکردي با معرفي منابع و مآخذ در چکيده نيز، نادرست است.
د) بيان خطابي: ادبيات چکيده، بايد همانند ادبيات رساله باشد. در واقع، استفاده از زبان انگيزشي، بيان شعارگونه، گزاف‌گويي و خطابه در شأن رساله و مقاله علمي نيست.

دستور العمل چکیده نویسی

چکيده دو نقش عمده دارد:

1. جست‌وجوي الکترونيکي را در شبکه‌هاي اطلاعاتي ممکن مي­سازد. از آنجا که، آوردن تمام یک اثر در سايت امکان­پذير نيست، محقق از طريق ارايه چکيده، دست‌يابي به خلاصه اثر را ممکن مي­سازد و با محققان ديگر، ارتباط برقرار مي‌کند.
2. با توجه به عصر انفجار اطلاعات و فراواني تحقيقات عرضه شده، صرفه‌جويي در وقت خواننده، يک اصل اخلاقي در حرفة پژوهش است. چکيده به خواننده کمک مي­کند تا در مورد تخصیص وقت براي مطالعة همه اثر، تصميم بگيرد.
استاندارد کمّي چکيده، در حدود سيصد کلمه است.
اجزاي چكيده شامل بيان مسأله، دلايل نگارش و بيان مشكلي است كه در متن مورد توجه قرار گرفته است. هم چنین نظرهاي مختلف پيرامون آن بررسي شده و ادله­ و شواهد كافي در همان راستا بررسي و نتايج علمي به­دست آمده را می­شکافد.
چکیده بايد از زبان خود پژوهشگر (نه نقل قول) و ترجیحاً به صورت فعل ماضي آورده شود. چكيده غير از فهرست نویسی يا مقدمه است و جزئي از محتواي متن و اجمالي از مطالب تفصيلي آن است و از طريق مطالعة فهرست مطالب، مقدمه و نتايج، نوشته مي­شود. در چكيده لازم نيست به منابع و مآخذ، ارجاعي انجام شود و از بيان خطابي، مثال و توضيح مفاهيم پرهيز مي­شود. چكيده پس باید پس از نگارش متنِ پژوهش تهيه شود.
چکيده بايد آيينه تمام نماي پژوهش باشد و به گونه ای تدوین شود که:
• مسئله چیست؟
• سوال اصلی کدام است؟
• با چه روشی به آن پرداخته شده است؟
• نظرهای مختلف درباره مسئله چیست؟
• نظر انتخابی کدام است و چه دلایلی برای اثبات آن ارائه شده؟
• نتیجه و یافته چیست؟