شيوه نگارش مقاله
چکيده :
مقاله حاضر با هدف آشنا نمودن كتابداران و علاقه‌مندان با شيوه نگارش مقاله تهيه شده است. با توجه به اين نكته كه نوشتن مقاله و كلاً خلق يك اثر علمي در تجربه‌هاي نخست كمي دشوار به‌نظر ميرسد، در اين مقاله سعي شده است مراحل نوشتن يك مقاله از آغاز تا مرحله تهيه نسخه نهايي مقاله، به روشي ساده و عملي بيان شود. چگونگي نوشتن يك مقاله پژوهشي و يا استخراج مقاله از طرح تحقيقاتي، انواع مقالات، معيارهاي ارزيابي مقاله علمي با رعايت اصول نگارش و ارسال آن براي مجله به‌منظور چاپ و انتشار، از مواردي است كه در اين مقاله مورد بحث قرار گرفته است.
چکيده به انگليسی؛ Abstract
The present paper aims to introduce librarians and interested people to prepare and write a scientific paper. Regarding to this point that authoring a paper or any other scientific work in general, seems difficult in first glance, the present paper attempts to describe those steps of generating a scientific paper from the beginning phase to its final version, in a practical and simple manner. this paper included some topics like how to write a research paper, or eliciting one from a research project, types of papers, criteria for evaluation of scientific paper, and submitting them to journals in order to publish, etc.
کليد واژه ها :مقاله؛ انواع مقاله؛ اجزاء مقاله؛ مقاله‌نويسي؛ ارزيابي مقاله.
مقدمه
ساختار اصلي اين مقاله برگرفته از مباحث مطرح شده در “كارگاه آموزشي شيوه نگارش مقاله تحقيقي” است كه به همت “انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايران (اكتا)” در روز بيست و نهم ارديبهشت 1384 در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي برگزار شد. اين كارگاه يك روزه كه توسط استاد ارجمند جناب آقاي دكتر رحمت‌الله فتاحي تدريس شد، بسيار جالب و كاربردي بود. يكي از تكاليف عملي كلاس اين بود كه چگونه مي‌توان در رابطه با موضوعاتي كه با آن سر و كار داريم، نظير مسائل طرح شده در اين كارگاه آموزشي، مجموعه‌اي مدون به‌عنوان مقاله تهيه كرد به نحوي كه براي ديگران نيز قابل استفاده باشد. به همين دليل نگارنده تصميم گرفت تا به‌عنوان تمرين و يك تكليف كلاسي اين وظيفه را بر عهده گرفته و آن را در قالب مقاله در اختيار علاقه‌مندان قرار دهد؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد. البته بر خود لازم مي‌دانم تا ضمن قدرداني از آقاي دكتر فتاحي، اشاره كنم كه درونمايه و ساختار كلي اين مقاله متأثر از مطالب مطرح شده در كارگاه آموزشي مذكور مي‌باشد.
بدون شك يكي از مشكلات اساسي كساني كه در آغاز راه نوشتن و خلق يك اثر علمي هستند، همانا مسئله چگونه نوشتن است. اين مشكل در واقع دغدغه همه كساني است كه مي‌خواهند دست به قلم برده و مطالبي در قالب گزارش، مقاله، كتاب و… بنويسند، و به علل و عوامل زيادي از جمله شيوه‌هاي آموزش در نظام آموزش و پرورش و خانواده و اجتماع بر مي‌گردد كه نيازمند بحث و بررسي دقيق از سوي متخصصان مربوطه است و كالبد شكافي عميق اين مسائل در اين مختصر نمي‌گنجد. البته تاكنون مطالب نسبتاً زيادي در رابطه با شيوه نوشتن مقاله به رشته تحرير درآمده است و هر كدام با رويكرد و ديدگاه خاصي اين مسئله را مورد بررسي قرار داده‌اند. اما از آنجا كه هر پديده‌اي را مي‌توان از منظر و ديدگاه‌هاي مختلف نگريست، نگارنده قصد دارد تا شيوه نوشتن را براي علاقه‌مندان به شكلي ساده و روان بيان كند تا خواننده بتواند مسائلي را كه به ذهنش خطور مي‌كند بدون هيچ‌گونه دلهره و نگراني بر روي كاغذ بياورد.
بديهي است كه نوشتن امري اكتسابي است و از طريق فراگيري برخي فنون اوليه و ممارست و تمرين كافي حاصل مي‌گردد. بنابراين، ورزيدگي در نوشتن مستلزم داشتن پشتكار و تمرين زياد است. گاهي اوقات پيش مي‌آيد كه يك انديشه خوب و بديع به ذهن خطور مي‌كند اما نمي‌توان آن افكار را در قالب كلمات بر روي كاغذ آورد. اين مسئله براي همه ما كمابيش اتفاق افتاده و مختص گروه يا قشري خاص نمي‌باشد و متأسفانه اغلب باعث دلسردي و گاهي منجر به دست كشيدن از نوشتن براي هميشه يا مدتي طولاني مي‌گردد. راه‌حل چنين مشكلي كنار گذاشتن ترس از نوشتن است. به‌منظور وارد شدن به بحث اصلي شايد بد نباشد تا در اينجا اين سؤال اساسي را مطرح كنيم كه چرا بايد بنويسيم و نوشتن چه ارزشي دارد؟
مسلماً هر كس براي پاسخ به اين سؤال، دلايلي را ذكر خواهد كرد كه در مجموع مهمترين آنها را مي‌توان اينگونه برشمرد:
1. بيان مسائل و مشكلات موجود
2. انتقال مهارت و دانش خود به ديگران
3. به جا ماندن اثر و انديشه
4. نزديك شدن انديشه و عمل
5. ورزيدگي در نگارش
6. مطرح كردن و شناساندن توانايي‌هاي خود به ديگران در محيط كار و جامعه
7. صيقل خوردن دانسته‌هاي ذهني و رفع نواقص آن
8. رشد ايده‌هاي نو و ايجاد انگيزه پژوهش بيشتر در آن زمينه
9. رشد و گسترش آگاهي‌هاي انسان (فتاحي، 1384)
پيشنياز نوشتن
نوشتن نيز مانند هر كاري نياز به فراهم كردن يك‌سري مقدمات دارد، و مستلزم رعايت برخي نكات و پيشنيازها است. اصولاً خلق يك اثر خوب به‌خصوص اگر قرار باشد در قالب مقاله، كتاب، پايان‌نامه و… باشد نياز به سرمايه‌گذاري اوليه و برنامه‌ريزي دقيق دارد تا محصولي ارزشمند و قابل رقابت توليد شود. مهمترين سرمايه براي نوشتن، داشتن مطالعه كافي و برخورداري از دانش لازم در حوزه موضوعي مورد علاقه است. براي نوشتن مقاله به دو صورت مي‌توان عمل كرد. يك روش اين است كه بخواهيم ابتدا در يك حوزه موضوعي تحقيق كنيم و بر اساس نتايج و يافته‌هاي تحقيق مقاله بنويسيم. و ديگر اين كه مستقيماً موضوع يا مقوله‌اي را به قصد تهيه مقاله انتخاب كنيم و در آن زمينه شروع به نوشتن كنيم. براي نوشتن مقاله به اين روش مي‌توان با مطالعه منابع دايره‌المعارفي شروع كرد. سپس با جستجو در بانك‌هاي اطلاعاتي، اينترنت و استفاده از كتابشناسي‌ها، مي‌توان كتاب‌هاي تخصصي و منابع اطلاعاتي ديگر از قبيل مقاله، پايان‌نامه و… را شناسايي و گردآوري كرد. پس از گردآوري منابع اطلاعاتي، ابتدا سرفصل‌ها و مندرجات آنها مرور شود. پس از آن بخش‌هاي مهم و مرتبط به‌دقت مورد مطالعه قرار گرفته و از نكات مهم يادداشت‌برداري شود (فتاحي، 1384).
انواع مقاله
مقالات را از چند ديدگاه مي‌توان دسته‌بندي كرد. يكي از اين دسته‌بندي‌ها مي‌تواند بر اساس محتواي اطلاعات مقاله باشد كه از اين منظر مقالات به چهار نوع تحقيقي، تحليلي، مروري و گردآوري تقسيم مي‌شوند:
1. مقالة تحقيقي (پژوهشي): برگرفته از تحقيقي است كه به‌تازگي پايان يافته است و چون متكي بر يافته‌هاي تحقيقاتي است، گزارش تحقيق نيز به آن گفته مي‌شود.
2. مقالة تحليلي: اين نوع مقاله كه به نام مقاله نظري نيز شناخته مي‌شود، مقاله‌اي است كه مؤلف با استفاده از منابع پژوهشي پيشين، نظرية خاصي را در حوزة كار خود مطرح مي‌نمايد. در اين نوع مقاله نويسنده ممكن است نظريه‌هاي قبلي را گسترش دهد، آنها را با استفاده از شواهد استحكام بخشد، آنها را به‌شكل ديگري بيان كند يا آنها را مورد تأمل و ترديد قرار دهد.
3. مقالة مروري: اين مقاله به تحليل كلان و ارزيابي انتقادي نوشته‌هايي مي‌پردازد كه قبلاً منتشر شده است. مؤلف مقاله مروري از طريق مقوله‌بندي، يكپارچه‌سازي، و ارزشيابي متون منتشر شدة پيشين، سير پيشرفت پژوهش‌هاي جاري را در جهت روشن ساختن مسئله‌اي مشخص دنبال مي‌كند.
4. مقاله گردآوري: اين نوع مقاله صرفاً به گردآوري و انعكاس نقطه‌نظرهاي مختلف مندرج در نوشته‌هاي مرتبط با موضوعي خاص مي‌پردازد و در واقع كار تازه‌اي را عرضه نمي‌كند. تفاوت آن با مقاله تحليلي اين است كه به ارائه نظريه جديدي منتهي نمي‌شود و نيز با مقاله مروري اين تفاوت را دارد كه الزاماً به سنجش و ارزيابي كليه آثار قبلي نمي‌پردازد.
البته علاوه بر 4 مورد ذكر شده، گونه‌هاي ديگري از نوشته‌هاي مجلات وجود دارند كه از فراواني كمتري برخوردارند؛ نظير ياداشت‌هاي انتقادي، نقد و بررسي، گزارش كوتاه و… كه براي پرهيز از اطاله كلام از توضيح آنها خودداري مي‌شود (حري، 1380).
با توجه به اينكه نوشته حاضر بيشتر بر مقاله تحقيقي تأكيد دارد، لازم است ابتدا اجزاء مقاله تحقيقي و در ادامه شيوه نوشتن اينگونه مقاله‌ها مورد بحث و بررسي واقع شود.
اجزاء مقاله
عنوان
عنوان هر اثر جلوه‌اي از هويت آن اثر است؛ خواه اثر هنري باشد يا علمي. عنوان فشرده‌اي منظبط از مطالب متن است (حري، 1380). عنوان بايد مختصر، گويا و جذاب باشد تا بتواند علاوه بر ايجاد انگيزه مطالعه در خواننده، او را در انتخاب مقاله مورد نيازش راهنمايي كند.
چكيده
چكيده خلاصه كوتاهي از مقاله همراه با نكات اصلي متن مقاله است و به‌گونه‌اي تنظيم مي‌شود كه خواننده را در تصميم‌گيري براي مراجعه يا عدم مراجعه به اصل مقاله قادر مي‌سازد. محتواي چكيده حاوي مطالبي است كه نويسنده مقاله بر آنها تأكيد ورزيده است. طول چكيده معمولاً تابع نوع مقاله در دست چكيده‌نويسي است (نشاط، ج 1).
مقدمه
مقدمه سرآغاز هر مطلب يا مبحث است و با اشاره به مسائل و مشكلات موجود در آن زمينه، يافته‌هاي قبلي در باره موضوع مورد بحث را به اختصار شرح مي‌دهد و در پايان به ارائه راه‌حل مي‌پردازد. درواقع پيوند ميان نويسنده و خواننده از طريق مقدمه صورت مي‌گيرد و ضروري است كه روان و جذاب باشد (ابوالحسني، 1381).
متن اصلي
متن يا بدنه اصلي مقاله شامل اهداف، روش كار، پيشينه پژوهش، محدوديت‌ها و نارسايي‌ها، يافته‌ها و نتيجه‌گيري است. بنابر اين بايد پيام اصلي نويسنده را به‌طور مفصل بيان كند به نحوي كه خواننده با مطالعه آن بتواند نتيجه مورد انتظار را دريافت نمايد. معمولاً پس از بدنه اصلي مقاله، يعني در پايان مقاله يا تحقيق از كساني كه در تهيه نوشته يا تحقيق به او كمك كرده‌اند تشكر و قدرداني مي‌كند. آخرين بخش مقاله فهرست مآخذ مي‌باشد.
شيوه نوشتن مقاله
براي نوشتن مقاله، بايد مراحل و اقداماتي به‌صورت گام به گام طي كنيم كه در اينجا به بررسي آنها مي‌پردازيم:
1. مشخص كردن موضوع كلي .
داشتن انگيزه لازم براي يافتن موضوع مناسب و توجه به نيازهاي جامعه از مسائل مهم در اين مرحله است.
2. بررسي و تحليل موضوع به‌لحاظ ارزشمندي و امكان‌پذيري.
براي ارزشيابي و امكان‌پذير بودن نگارش مقاله مي‌توان چند سؤال طرح كرد:
موضوع مقاله تا چه اندازه ارزشمند و بديع است؟ از چه جنبه‌اي و براي چه كساني مفيد خواهد بود؟ آيا تهيه چنين مقاله‌اي امكان‌پذير است و موانع ومشكلات احتمالي انجام كار كدام است؟ در صورتي كه بتوانيم براي اين پرسش‌ها پاسخي مناسب بيابيم، طبيعتاً مراحل نوشتن آسانتر خواهد بود.
3. طرح‌ريزي مقدماتي و تدوين ساختار كلي
تهيه فهرست مقدماتي مطالب، تهيه عنوان بخش‌هاي اصلي و فرعي، توجه به هدف و طيف مخاطبين، هماهنگي بين ساختار و نوع مقاله و مشورت با افراد صاحب‌نظر از مواردي است كه در اين مرحله بايد در نظر گرفته شود.
4. تعيين برنامه زماني براي انجام كار (مديريت زمان)
زمانبندي مناسب و انجام مرحله به مرحله كارها از مسائلي است كه تهيه و تدوين مقاله را در مدت زمان از پيش تعيين شده امكان‌پذير مي‌سازد.
5. جستجو براي يافتن منابع اطلاعاتي پايه
منابع اطلاعاتي پايه شامل دايره‌المعارف‌هاي موضوعي، خلاصه مقالات و… است.
6. جستجو براي يافتن اطلاعات مرتبط (تهيه كتابشناسي مقدماتي)
پس از مطالعه و بررسي منابع پايه، با استفاده از برگه‌دان كتابخانه و يا از طريق جستجو در شبكه‌هاي اطلاعاتي (اينترنت) مي‌توان كتابشناسي اوليه را تهيه و منابع اطلاعاتي تخصصي را شناسايي و گردآوري كرد.
7. مطالعه منابع اطلاعاتي مهم و مرتبط براي محدود و مشخص كردن موضوع و رويكرد مقاله.
با مطالعه منابع اطلاعاتي اصلي و كليدي مي‌توان دامنه موضوعي را مشخص كرد. علاوه بر اين اعتبار و غناي مقاله بستگي به منابعي دارد كه مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
8. مطالعه عميق منابع گردآوري شده و يادداشت‌برداري هدفمند
9. مرتب كردن يادداشت‌ها بر اساس فهرست مطالب و بازنگري و پالايش آنها
10. نوشتن متن مقاله (نسخه اوليه)
بهتر است نوشتن مقاله با مطالب ساده‌تر شروع و از پرنويسي و اطاله كلام خودداري شود. توجه به هدف، ساختار و مخاطب و رعايت انسجام و پيوند منطقي ميان بخش‌ها و پاراگراف‌ها و رعايت آيين نگارش صحيح از نكات مهمي است كه نويسنده مقاله بايد به آن توجه كند.
11. مرور متن اوليه و اصلاح آن (تهيه نسخه دوم)
بسياري از صاحب‌نظران پيشنهاد مي‌كنند كه پس از آماده شدن نسخه اوليه، يك يا چند روز مقاله را كنار بگذاريم و پس از آن به بررسي و مرور مقاله بپردازيم. هنگام بررسي مقاله بايد جملات و پارگراف‌هاي غير ضروري حذف شوند و نكات مهم مقاله در مقايسه با مقالات ديگر برجسته شود. توالي و ترتيب مطالب به درستي كنترل شود.
12. مشورت با افراد متخصص و صاحب‌نظر و اصلاح نهايي مقاله
13. تهيه و تدوين چكيده، كليدواژه، مقدمه و فهرست مآخذ و در پايان تهيه نسخه نهايي مقاله
نكته قابل تأمل در اين مورد اين است كه تمام موارد ذكر شده در اين بند بايد پس از اتمام نوشتن متن اصلي صورت گيرد، و در واقع چكيده برگرفته از كل متن است، و مقدمه بر اساس متن نوشته شده تهيه مي‌گردد، در حالي‌كه گاهي اوقات برخي افراد در پاسخ به فراخوان مقالات سمينارها و كنفرانس‌ها ابتدا چكيده يا خلاصه مقاله خود را تهيه و ارسال مي‌كنند و اگر چكيده مقاله مورد قبول برگزار كنندگان واقع شد اقدام به تهيه متن كامل مقاله مي‌كنند كه اين كار مسلماً ساختار و محتواي مقاله لطمه خواهد زد. همچنين در خصوص فهرست مآخذ بايد توجه داشت كه يكي از اصول اخلاقي و مهم در نگارش، استناد به منابع و مآخذي است كه در حين كار مورد استفاده قرار مي‌گيرد. استناد و ذكر منابع مورد استفاده علاوه‌بر ارج نهادن به آثار ديگران، باعث افزايش اعتبار و ارزش اثر خواهد شد.
14. انتخاب مجله مناسب و ارسال مقاله براي چاپ و انتشار آن (فتاحي، 1384).
توجه به سابقه، درجه اعتبار ( علمي- پژوهشي، ترويجي و…) و خط مشي مجله (گرايش موضوعي)، مدت زمان انتظار براي چاپ مقاله، از نكاتي است كه هنگام انتخاب مجله بايد مد نظر گرفته شود.
معيارهاي كنترل طرح و ساختار اوليه مقاله
اگر بخواهيم بر اساس پژوهشي كه در حوزه موضوعي مورد علاقه خود انجام داده‌ايم، مقاله بنويسيم، مي‌توانيم با طرح چند سؤال به ارزيابي طرح و ساختار اوليه مقاله بپردازيم.
- دليل انجام تحقيق چه بود؟
- چه فرضيه‌هايي مورد آزمايش قرار گرفتند و چه نتايجي به‌دست آمد؟
- چه روش‌هايي مورد استفاده قرار گرفت و اطلاعات چگونه جمع‌آوري شد؟
- چه پيشنهادهايي براي انجام اينگونه پژوهش‌ها در آينده وجود دارد؟
همانطور كه مي‌دانيم هر نويسنده‌اي به قصد چاپ و نشر مقاله‌اش در مجلات معتبر دست به قلم برده و مطلبي را مي‌نويسد. از طرف ديگر مي‌دانيم كه هر مجله‌اي با توجه به خط مشي خود، كيفيت و محتواي مقالات دريافت شده را مورد بررسي و ارزشيابي قرار مي‌دهد. بنابراين بهتر است پرسش‌هايي كه از طرف داوران مجله براي ارزيابي مقاله مطرح مي‌شوند، پيشاپيش از سوي نويسنده مطرح و به آنها پاسخ مناسب داده شود. اين روش علاوه بر صيقل خوردن مقاله باعث مي‌شود تا نارسايي‌هاي احتمالي آن برطرف شده و از استحكام لازم برخوردار گردد.
كلام آخر
براي نوشتن بايد از همين امروز شروع كرد. بنويسيد، بنويسيد، اصلاح كنيد و باز بنويسيد و اصلاح كنيد تا ترس از نوشتن را از بين برده و به مرحله ورزيدگي برسيد. هيچ‌وقت انتظار نداشته باشيد كه بدون تمرين عملي، اولين نوشته شما بي‌عيب و نقص از كار درآيد و مطمئن باشيد نويسندگان سرشناسي كه امروز با آثار ارزشمند آنها آشنا هستيم نيز اين مراحل را گام به گام سپري كرده‌اند. بنابراين اگر مي‌خواهيد در اين راه موفقيتي كسب نماييد، بدون هيچ وقفه و ترديدي از همين حالا قلم را برداريد و شروع به نوشتن كنيد. سخن آخر اينكه بنويسيد، بنويسيد، اصلاح كنيد و باز بنويسيد.
فهرست مآخذ
1. ابوالحسني، محسن. چگونه مقاله علمي بنويسيم و آن را به چاپ برسانيم. تهران: انستيتو پاستور ايران، 1381.
2. حرّي، عباس. آيين نگارش علمي. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1380.
3. فتاحي، رحمت‌الله. كارگاه شيوه نگارش مقاله تحقيقي. به همت انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني، 29 ارديبهشت 1384.
4. نشاط، نرگس. چكيده و چكيده‌نويسي. دايره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني. ج 1، ص 721.
منبع : http://www.ikvu.ir
